آیین توغ‌گردانی
 مراسم توغ‌گردانی در شاهرود | |
| اطلاعات کلی | |
|---|---|
| نام‌های دیگر | توغ‌بندانی • طوق‌گردانی |
| موضوع | عزاداری |
| زمان | دهه محرم • ایام عزاداری معصومین |
تُوغ‌گَردانی آیینی مذهبی در ایام عزاداری محرم است. مردم هر محله توغ مخصوص محلۀ خود را که نشان و امتیاز محله‌شان به شمار می‌رود، حرکت می‌دهند و پیشاپیش دستۀ سینه‌زن در شهر می‌گردانند. توغ را پیش از حرکت دادن با انداختن چند تخته طاق شال ترمه و چند قواره پارچۀ سبز بر روی محور افقی آن می‌آرایند.
توغ
تُوغ، عَلَمی به شکل و شمایلی خاص که شیعیان بعضی مناطق ایران در مراسم سوگواری معصومین به ویژه در سوگواری محرم بر پا می‌کنند و آن را با خود در محله‌ها می‌گردانند. این علم در مواقع دیگر سال در تکیه، حسینیه، قهوه‌خانه و یا خانه یکی از بزرگان محله نگهداری می‌شود.[۱] توغ را پیش از حرکت دادن با انداختن چند تخته طاق شال ترمه و چند قواره پارچۀ سبز بر روی محور افقی آن می‌آرایند.[۲]
توغ، در گذشته کاربردهای دیگری نیز داشته است. توغ، در زمان صفویه در زمرۀ شعارها و علم‌های مقدس دینی در ایران قرار گرفت.[۳]
پس از رسمی شدن مذهب تشیع در زمان شاه اسماعیل صفوی در ایران، نوعی توغ با این مفهوم نمادین نقش مذهبی یافت و به تجمعات مذهبی و طریقتهای عرفانی راه پیدا کرد و در زمرۀ شعارها و علم‌های مقدس دینی قرار گرفت.[۴]
معنی و خاستگاه
توغ واژه‌ای ترکی و در لهجه اویغوری «تغ»[۵] و برگرفته از «تو»ی[۶] چینی است.[۷] که به صورت طوغ، طوق و توق نیز آمده است.[۸]
توغ، میله‌ای که در قدیم بر سر آن منگوله‌ای از دم اسب می‌آویختند و برای تعیین مکان گرد آمدنِ سپاه از آن استفاده می‌کردند[۹]. پادشاهان سلسلة هان (۲۰۲ق م ح ۲۲۰ میلادی) «تو» را در مراسم تشییع جنازه پیشاپیش تابوت حرکت می‌دادند. در ترکی امروز آذربایجان توک به معنای «مو» است[۱۰]. تُخ / تُق به معنای پرچم نبرد به زبانهای پامیری، پشتو، تبتی و تونگوزی نیز راه یافته است[۱۱]. کاشغری در دیوان لغات الترک (تألیف در ۴۶۶ ه.)،در ذیل واژه توغ، معانی مختلفی از جمله گرد وغباری که از سم اسبان برخیزد، کوس، طبل، بندآب، درپوش، درفش و عَلَم را ذکر کرده است.
ظاهرا توغ قدیم‌ترین کاربرد را در چین داشته است. چینیان توغ را در سمت چپ ارابه امپراطور قرار می‌دادند.[۱۲]
شکل و ساختمان
توغ مذهبی معمولاً یک تیغۀ فلزی با سر فولادی گلابی شکل یا سرومانند با زبانهای بلند دارد که روی یک صندوقچۀ فلزی کوچک مشبک ضریح مانند و بر پایه‌ای چوبی یا فلزی چلیپا شکل استوار است. روی تیغه آیاتی قرآنی و برخی ادعیه زر کوبیده شده است. روی محور افقی پایۀ توغ معمولاً دو طاووس فلزی به قرینه بر روی دو صندوقچۀ مشبک، و روی دو زایدۀ فلزی متصل به چپ و راست بالای کاسه یا شکم تیغه، دو سر اژدهای دهان گشودۀ فلزی برآمده است. تندیسهای طاووس و اژدها، هر یک بیانگر رمزهای نهفته در ذهنیت مذهبی جامعۀ شیعه ایران بوده است. تیغه‌های توغ‌های قدیمی دو بدنۀ گلابی شکل داشت که به یکدیگر وصل بودند و یک تیغۀ چهار پر منحنی شکل را می‌ساختند.[۱۳]
زمان توغ گردانی
توغ را در روزهای خاصی حرکت می‌دهند. مثلاً در کاشان توغ را در شب و روز عاشورا، روز هفتِ امام(ع)، در روز رحلت پیامبر(ص) در ۲۸ صفر و روز شهادت حضرت امیرالمؤمنین امام علی(ع) در ۲۱ رمضان از محلۀ خود بیرون می‌آورند و در پای آن سینه می‌زنند و بعد آن را در محلات قدیمی و بازار می‌گردانند.[۱۴]
توغ‌کشان توغ را به نشانۀ کشته شدن حضرت ابوالفضل عباس، علمدار امام حسین(ع) و واژگون شدن علم او، به طور خمیده حمل می‌کنند.[۱۵]
در شاهرود هر ساله مراسم توغ‌بندان و توغ‌گردان روز پنجم ماه محرم برگزار می‌شود. در این روز معمّران محلۀ تکیه زنجیری بازار، توغها را از خانه‌های محله‌ها جمع می‌کنند و به مساجد و تکیه‌های محله‌های خود می‌برند. بعداً توغها را از آنجا به محلۀ قلعه ولووا منتقل می‌کنند و در آنجا آنها را به یکدیگر وصل می‌کنند و دسته‌های «طوق بندان» (توغ‌بندان) تشکیل می‌دهند و با سینه زنی و نوحه خوانی آنها را به مزار کهنه می‌برند و باز می‌گردانند.[۱۶]
پانویس
- ↑ معین، ذیل توغ؛ قس: عَلَم کشی چینی‌های باستان در پیشاپیش تابوت در همین مقاله؛ نیز نک: ه د، تابوت گردانی
- ↑ بلوکباشی، قهوه خانه‌ها، ص۱۷۳
- ↑ بلوکباشی، قهوه خانه‌ها، ص۱۷۳
- ↑ بلوکباشی، نخل گردانی، ص۱۰۲
- ↑ Tuy
- ↑ Tu
- ↑ پورداود، ص۳۰۲؛ EI2, X/590
- ↑ دورفر، صII/622
- ↑ دورفر، ج ۲، ص۶۲۱
- ↑ پورداود، ص۳۰۲
- ↑ دورفر، ج ۲، ص۶۲۱
- ↑ منفرد، ۵۵۲.
- ↑ بلوکباشی، همان، ص۱۰۱، قهوه خانه‌ها...، ص۱۷۳؛ ستوده، ص۳۲۸
- ↑ معتمدی، ج۱، ص۵۷۶
- ↑ معتمدی، ج۱، ص۵۸۴-۵۸۵
- ↑ شریعت زاده، ص۲۹۲-۲۹۵
پیوند به بیرون
- دایرةالمعارف بزرگ اسلامی - توغ
- دانشنامه جهان اسلام
- ویژگی‌های ساختاری و نمادین توغ ایرانی
- رنگ سفید نماد صلح طلبی حضرت عباس(ع) در شاهرود