ای دریغا (سرود)

ای دریغا

کشور	ایران
شاعر	حمید سبزواری
خواننده	محمد گلریز
آهنگ‌ساز	محمدعلی شکوهی
تاریخ ساخت آهنگ	۱۴ خرداد، ۱۳۶۸
تاریخ انتشار	۱۵ خرداد، ۱۳۶۸
صدا
نمونهٔ صوتی
سرود ای دریغا با صدای محمد گلریز پرونده راهنما
عنوان صدا	سرود ای دریغا با صدای محمد گلریز

ای دریغا سرودی است که به مناسبت ارتحال امام خمینی (ره) از رادیو و تلویزیون پخش شد. سرودن شعر، ساخت و تنظیم آهنگ، خواندن، اجرا و ضبط آن فقط ۲۴ ساعت به طول انجامید و یک روز پس از ارتحال امام منتشر شد. سازنده این سرود محمدعلی شکوهی و خواننده آن محمد گلریز است.

درباره سرود

در ابتدای آهنگ ریتم مارش عزا با ضربهای پرحجم سازهای کوبه ای و سنج وقوع حادثه ای عظیم را خبر می‌دهد، سپس اورتور در حجم سازهای زهی و بادی با ملودی مرثیه گونه ای در بیان این مصیبت جانکاه آغاز می‌شود و پس از یک حرکت ملودیک روان و بیانی از انبوه و درد و رنج نقش خود را به دست کلام می‌سپارد.

تنالیته در دومینور است و در عین حال خط ملودی سراسر سرود ملهم از موسیقی اصیل ایرانی و حول محور گوشهٔ شوشتری، سوز هجرانی را که سالهاست در احساس و عواطف مردم این مرز و بوم ریشه دارد در سوگ امام تداعی می‌کند.

ملودی کلام نیز در همین راستا و در تلفیق شعری ـ مبین لطیف‌ترین و ظریف‌ترین احساسات پاک و مردی نسبت به ارتحال امام خمینی(ره) ـ دریغ و افسوس این ملت را در حسرت از دست دادن اسطوره اش متبلور می‌کند.

این ملودی با استفاده از گوشهٔ بهبهانی آهنگسازی شده و جانمایهٔ کلام را با سوز و آه هر چه تمامتری توسط تکخوان بسط می‌دهد و به شیوهٔ مرثیه خوانی و عزاداری پس از اجرای هر قسمت گروه کر با همخوانی ترجیع بند «دریغا ای دریغا ای دریغا…» بیان عظمت این فاجعه را به اوج می‌رساند.

ساخت سرود

محمد گلریز درباره ماجرای ساخت این سرود می‌گوید:

پس از شنیدن خبر درگذشت امام خمینی(ره) در راه بازگشت به خانه مدام به این فکر می‌کردم که باید چه کاری انجام بدهم و چه قطعه‌ای را در سوگ ایشان بخوانم. وقتی به منزل رسیدم، همسرم گفت همین الان از تالار وحدت تماس گرفتند و گفتند سریع خودت را برسانی. من با عجله به تالار وحدت رفتم و وارد اتاق آقای شکوهی(آهنگساز قطعه «ای دریغا») شدم. ایشان مشغول زمزمه شعری بودند و با تلفن صحبت می‌کردند. وقتی تلفن‌شان قطع شد، پرسیدم با کی حرف می‌زدید؟ در جواب گفتند: با آقای سبزواری. او تحت تاثیر این مصیبت بزرگ شعری را فی‌البداهه برای امام سروده است و من هم درجا ملودی روی آن گذاشتم. پس از آن قطعه‌ای از شعر را برایم خواند و گفت: باید امروز برای ضبط این اثر برویم. متعجب شدم. به هر حال همگی می‌دانیم که ساخت یک قطعه لااقل یک ماه زمان می‌برد اما ما در کمتر از یک روز «ای دریغا» را ساختیم.

متن سرود

ببار از دیده، دامن دامن ای اشک

که غم زد آتشم در خرمن ای اشک

که بر این آتشم آبی فشانم

چو خشکیدی تو در چشم من ای اشک

دریغا ای دریغا ای دریغا

به چه عشق تو را سودا کند دل

که همتای تو را پیدا کند دل

گلی با رنگ و بوی تو نبیند

اگر صد چشم خود را وا کند دل

دریغا ای دریغا ای دریغا

خدایی سایه ای رفت از سر ما

گفتاورد

مصاحبه محمدعلی شکوهی سازنده سرود

قبلاً خبر بیماری امام را از رسانه های گروهی شنیده بودم، بامداد آن روز احساس کردم که اتفاقی افتاده، برنامه های عادی رادیو قطع شده بود و مرتباً قرآن پخش می شد. تا اینکه ساعت هفت صبح خبر رحلت امام از رادیو پخش گردید مثل همه، بهت و ناباوری و موجی از اندوه و غم یکباره همۀ وجود مرا فرا گرفت، به اداره رفتم. اداره تقریباً تعطیل بود. یکی دو نفر از همکارانم آمده بودند، در فکر بودم که باید کاری کرد. خبر خیلی غیرمنتظره و غیرمترقبه بود و ما آمادگی قبلی نداشتیم. هنوز از انعکاس شور و حال و تأثر عمومی در رسانه ها خبری نبود. برنامه ها محدود می شد به خبر و پیام.

ما به حسب وظیفه در یک مرکز هنری مثل همیشه فقط می توانستیم ابراز احساساتمان را به شکل ارائه سرود و موسیقی نشان بدهیم، برای این کار باید با آهنگسازان و هنرمندان دیگر تماس می گرفتیم. اما در آن شرایط به هیچ کدام از هنرمندان دسترسی پیدا نکردیم ـ به فکر افتادم که حداقل خودم کاری بکنم ـ در وضعی که خودم داشتم از نظر تأثیرات و تألمات شدید روحی ناخودآگاه فکر می کردم که خودم آمادگی دارم تا قطعه ای بنویسم، در همین فکرها بودم که متوجه شدم یک ملودی را با خودم زمزمه می کنم، هر چه زمان می گذشت عمق مسأله بیشتر می شد و عظمت موضوع روشنتر از لحظات اولیه خبر شده بود. من همانطور که ملودی را زمزمه می کردم در این میان با شاعر گرانقدر آقای سبزواری نیز تلفنی صحبت کردم. ایشان چند خط از شعری را که سروده بودند تلفنی خواندند. من دیدم که امکان تلفیق آن شعر با ملودی من وجود دارد. یک اثر هنری ماحصل ذوق و استعداد فردی یک هنرمند است ولی من در آن شرایط به طور غیرمستقیم نوعی احساسات درونی را که شاید تنها مربوط بخودم هم نبود در هنرمندانی که با آنها تماس می گرفتم، می دیدم به این دلیل که از نظر روال معمولی امکان خلق یک قطعه موسیقی در یک لحظه یا یک آن به وجود می آید. کار هنری در یک شرایط خاصی متبلور می شود. اما امکان اجرا و ضبط یک سرود در زمان محدودی امکان پذیر نیست ـ در آن روز واقعاً نه به امکانات ضبط دسترسی داشتیم نه به نوازندگان و هنرمندان ـ دیدم چاره ای نیست جز اینکه با توکل به خدا تمام نیرو و توان خودم را به کار بگیرم، مجدداً با آقای سبزواری تماس گرفتم که آن چند خط شعر را ادامه بدهد و خودم هم کار روی ملودیهای مختلف را دنبال کردم حدود ساعت یک یا دو بعدازظهر بود که برخلاف انتظار خودم و فقط به خواست خدا، چهارچوب این قطعه موسیقی تا حد زیادی به صورت بی کلام در ذهنم شکل گرفت در این مدت آقای سبزواری هم در منزل روی شعر کار می کردند. در این شرایط امکان اینکه کنار هم کار کنیم نبود، من آهنگ را روی شعر ایشان تلفیق می کردم و ایشان هم قسمتهای مختلف شعر را با وزن مشخصی که با هم هماهنگ کرده بودیم ادامه می دادند. در عین حال من در تلاش تماس با هنرمندان نوازنده و خواننده هم بودم، وضعیت شلوغ و نامشخصی بود خودم که نمی دانستم نتیجه کار چه خواهد شد. اما با آن وضع روحی عجیبی که داشتم احساس می کردم باید به وظیفه ام عمل کنم. خوشبختانه همراه با مشخص شدن چهارچوب آهنگ، چهارچوب شعر نیز معلوم شده بود البته در این فاصله شعرای دیگری هم با هم تماس داشتند و اشعار ارزنده ای را تلفنی برای ما خواندند ولی امکان ساختن آهنگ بر روی همه آنها برایم نبود. لذا شعر آقای سبزواری را انتخاب کردم چون هم ساده و سلیس و روان بود و شاعر برآیند هیجانات مردم را ساده و روان در زمانی بسیار کوتاه به شعر در آورده بود.

موسیقی را بر چه مبنایی انتخاب کردید؟

انتخاب من از نظر نوع موسیقی بر روی یکی از دستگاههای موسیقی ایرانی بود و به نظر من گوشه شوشتری از دستگاه همایون مناسب آمده بود. شوشتری یک حالت غم بخصوصی دارد نه غمی ساده بلکه غمی عظیم که درخور چنین فاجعه ای است. در عین حال قابلیت موسیقاییش هم در حدی است که امکان کار ارکستری بر روی آن زیاد است. البته این بستگی به برداشت آهنگساز از نظر فرم و ملودی از این مایه است در عین حال این گوشه در تکایا در مرثیه ها و نوحه ها ریشه داشته و در موسیقی فلکور و موسیقی سنتی ایران هم جایگاه مخصوصی دارد. و به دلیل همین نقاط مشترک گوش ما کاملاً با آن آشنا بوده و احساسات مردم را به راحتی برمی انگیزد و از طرفی برای مضامینی که آقای سبزواری انتخاب کرده بودند نیز مناسب بود.

من ضمن اینکه شوشتری را مایه اصلی قطعه قرار دادم در عین حال از گوشه بهبهانی نیز استفاده کردم. گوشه بهبهانی یکی از گوشه های بسیار قدیمی و تقریباً از بین رفته است که از زمان تکیۀ دولت به بعد دیگر متداول نیست. من این گوشه را که از قبل در ذهنم داشتم به صورت فرم شعری تغییر حالت دادم و آن را با اشعار تلفیق کردم خوشبختانه تلفیق خوبی شد. بخصوص آن ترجیع بند «دریغا ای دریغا ای دریغا...» به این ترتیب و دور از انتظار، کار آهنگسازی تا بعدازظهر به پایان رسید.

در مورد تکیۀ دولت و گوشه های موسیقی بیشتر توضیح بدهید؟

تکیۀ دولت مرکز تعزیه خوانی و مرثیه خوانی بود و می توان گفت اوج موسیقی مذهبی ما در آنجا بود. نوحه خوانیها و مرثیه هایی که در تکیۀ دولت انجام می شد نقطه عطف تعزیه خوانی و موسیقی مذهبی صد سال اخیر بود و در گذشته این محل را از بین بردند و الان وجود ندارد.

گوشه ها در موسیقی سنتی ایرانی نغماتی هستند که در مجموعه یک دستگاه قرار می گیرند و لذا شوشتری و بهبهانی نیز جزء متعلقات دستگاه همایون می باشند. در گذشته حفظ موسیقی سنتی فقط از طریق انتقال سینه به سینه انجام می گرفته و به همین دلیل به مرور زمان بسیاری از نغمات و گوشه ها از بین رفته است. بخصوص در این پنجاه سال اخیر که موسیقی مدرن و نوع اروپایی به ایران سرایت کرد و به موازات آن از موسیقی ایرانی حفظ و حراست نشد.

ارتباط شما با آقای سبزواری و سرودن شعرشان چگونه بود؟

از قبل هیچ ارتباطی در این زمینه بین ما نبود به نظر من هر هنرمند متعهدی که در قبال آن حادثه احساس تعهد می کرد خود به خود دست به کار می شد ایشان هم بودن هیچ گونه سفارشی در حال آماده کردن چند شعر بودن و پس از تماس من، ایشان اشعارشان را خواندند و من به نظرم رسید که دریغا از بقیه بهتر است. البته در طول کار با هم تلفنی در تماس بودیم و جایی که شعر و ملودی با هم سازگار نبود با هم اصلاحاتی صورت کرده بودیم و لذا شعر با وزن ملودی سروده می شد.

یعنی کلام شعر تأثیری ندارد؟

بله، حالت کلام تأثیر دارد. ولی مسلم بود که کلام در رثای ارتحال امام گفته می شد و من کارم را بر اساس آن وزن مشخص شده ادامه می دادم.

بدین ترتیب من چهارچوب آهنگ را در آوردم و وقتی ایشان شعر را تمام کردند، من هم کار آهنگسازی را کامل کردم.

در مورد نحوۀ آهنگسازی و تنظیم بیشتر توضیح دهید:

نحوۀ آهنگسازی، انتخاب سازها و ارکستراسیون خیلی سریع و فی البداعه بود با توجه به فضای شعر، یک آنسامبل سازها بادی و کوبه ای را انتخاب کردم و قسمت اورتور سرود را تنظیم کردم ولی حتی نرسیدم تمام قطعه را به صورت پارتیتور بنویسم.

مراحل ضبط سرود چگونه بود و تا زمان پخش چقدر طول کشید؟

کار خیلی ضرب العجل انجام می شد. در استودیو مقدار زیادی از ملودی در ذهنم بود. در مورد بعضی از تکرارها و تغییرات ملودیک و ارکستراسیون در حین اجرا و ضبط تصمیم می گرفتم البته چهارچوب کار را مشخص کرده بودم. آن روز تا ساعت دو بعدازظهر منتظر نوازندگان شدم و چون نتوانستم همه را آماده کنم، با استفاده از یک تجربۀ قبلی به فکر افتادم که از کامپیوتر استفاده کنم و بدین ترتیب توانستم پایه های ارکستر را با استفاده از کامپیوتر و امکانات آن ضبط کنم البته بعضی از سازهای بادی، از جمله ترومپت را بعداً اضافه کردم و با استفاده از امکانات استودیویی ارکستر حجیم تر و تعداد سازها زیادتر شد. ریتم کار هم سه ضربی بود و با ایجاد فضای نوحه خوانی و عزاداری حالت با وقار و عظیمی به ارکستر داده بود.

آقای گلریز و تعدادی از گروه کُر از بعد از ظهر به استودیو آمده بودند، ایشان هم آمادگی نداشتند و در وضع روحی خاصی بودند. درعین حال از ساعت هشت و نه شب بود که کار گروه کُر را شروع کردم و از ساعت یازده هم خواننده را اضافه کردم.

در استودیو مقدار زیادی از ملودی در ذهنم بود و در همان حال که خواننده می خواند اگر به نظرم می رسید که خوب نشده آن را همانجا عوض می کردم و انصافاً خواننده و گروه هم همکاری صمیمانه ای داشتند، از نظر روال عادی آهنگساز باید ملودیها را تنظیم کند و به صورت پارتیتور بنویسد و نقش سازها، خوانند و گروه کر را جداگانه مشخص کند ولی فرصت این کار نبود چون در صدد بودم سرود را تا فردا آماده کنم و بالاخره تا سحر کار ضبط و میکس نهایی تمام شد و هفت صبح برای پخش به تلویزیون رفتیم و بقیه کار را آنجا دادیم و به یاری خدا درست زمانی که تلویزیون رفتیم و بقیه کار را آنجا انجام دادیم و به یاری خدا درست زمانی که تلویزیون پخش مستقیم مراسم وداع با امام در مصلا را شروع کرد. سرود همراه مراسم پخش شد.

لطفاً مختصری راجع به ضبط کامپیوتری توضیح دهید؟

این موضع بحث مفصلی دارد و من تا حدی که امکان دارد توضیح می دهم زیرا هم برای عامه مردم و هم برای خیلی از آهنگسازان تعجب آور بوده است. که یک کار ارکستری در ظرف فقط یک روز آماده شود و به آنتن برسد.

البته در وهله اول توفیقات الهی است. توضیح اینکه، امکانات فعلی استودیویی و شیوه ضبط به صورت یک باندی معمولی است که نوازندگان هر کدام جدا جدا قسمت مربوط به خودشان را می زنند و کارشان ضبط می شود. بعد خواننده قسمت خودش را می خواند و گروه کُر هم به همین نحو، در مورد ضبط کامپیوتری با توجه به تحقیقاتی که چند سال است در زمینه سیستمهای کامپیوتر و استفاده از قابلیتهای آن در موسیقی به طور مختصر دارم، می توان با استفاده از کی بردهای الکترونیک و آشنایی با زبان و سیستم برنامه نویسی کامپیوتر تلفیقی به وجود آورد موسیقی را با استفاده از آنها ضبط کرد. من هم با به کارگیری این امکانات و با نمونه گیری این امکانات و با نمونه گیری از صدای سازها توانستم سازهای زهی و بادی و کوبه ای ارکستر را همچون ویلن و ترومپت را با کیفیت عالی روی کامپیوتر بیاورم و از آن مانند نوازنده استفاده کنم یعنی همان کاری را که یک نوازنده در استودیو انجام می دهد می توان با برنامه نویسی قبلی و انتقال صدای آن ساز بر روی دیسک به کامپیوتر منتقل کرد. تا کامپیوتر حکم یک نوازنده را پیدا کند. در این صورت کامپیوتر آماده است تا هر دستوری را بپذیرد. و یک قطعه نُت را مثل یک نوازنده اجرا کند. من آن روز به نظرم رسید که تنها راه و سریعترین راه استفاده از این امکانات است.

خوشبختانه کارمان موفق بود. هیچ کس باور نمی کرد این آهنگ به طور غیرطبیعی ضبط شده باشد گروه کُر هم با توجه به اینکه همه از هنرمندان مرکز سرود و آهنگهای انقلابی هستند و خواننده هم چون در زمینه کارش درایت کافی داشت بنابراین همگی توانستند با تمرین کم از عهدۀ کار برآیند.

البته بعد از پخش سرود از تلویزیون یک شعر به اول سرود اضافه کردیم و به صورت آوازی مجدداً اجرا شد و آقای محمد موسوی هم سلوی نی را زدند.

خودتان از نتیجه کار راضی هستید؟

امروزه شاید یکی از ارزشهای هنر قرن بیستم سادگی و روان بودن مفهوم آن است. این طور نیست که اگر اثری پیچیدگیهای مخصوص داشته باشد حتماً ارزش هنری اش هم بالاتر باشد. من هنوز وقتی آن ملودی را می شنوم فکر می کنم چیزی اضافه یا کم ندارد.

البته من زیاد کار موسیقی نمی کنم مگر موقعی که ضرورتی پیش بیاید. در آن روز هم ساختن آن آهنگ برایم یک ضرورت و ناشی از یک احساسی درونی بود. و به دور از هر گونه حساب و کتابهای هنری و سفارشی. این فقط یک ارادتی بود به امام و احساس مسئولیتی برای خودم که انجام آن را وظیفه خودم می دانستم و نمی خواهم آن را بی نقص بدانم.

جستارهای وابسته

• سرود غم فراق
• سرود نماز آخر
• سرود ما همه دلدادگان روی دوست

پانویس