تکیه نیاوران
 نمایی از تکیه نیاوران | |
| اطلاعات اوليه | |
|---|---|
| بنيانگذار | ناصرالدین شاه قاجار |
| تأسیس | ۱۲۹۷ق |
| کاربری | تکیه |
| مکان | هران، نیاوران، خیابان شهید دکتر باهنر، خیابان قنات شمالی، نرسیده به خیابان خیام |
| مشخصات | |
| مساحت | ۱۵۰۰ مترمربع |
| وضعیت | فعال |
| شماره ثبت | ۱۱۲۰۳ |
| معماری | |
| معمار | استاد حسن خرپا[۱] |
| بازسازی | ۱۳۴۸ و ۱۳۶۳ خورشیدی |
| وبگاه | www |
تکیه نیاوران تکیه‌ای قدیمی در تهران است که به دستور ناصرالدین شاه قاجار در سال ۱۲۹۷ق تأسیس شد. این تکیه بارها مورد بازسازی و مرمت قرار گرفته و هم‌اکنون به‌عنوان یکی از تکیه‌های فعال در تهران، میزبان مراسم مذهبی شیعی است. برگزاری تعزیه و نخل‌گردانی در ایام محرم، از مهمترین مراسم برگزار شده در این تکیه است.
اهمیت و موقعیت
تکیه نیاوران، قدیمی‌ترین تکیه پابرجای تهران است.[۲] این بنا در سال ۱۳۸۳ش در فهرست ملی به شماره ۱۱۲۰۳ به ثبت رسید.[۳] تکیۀ نیاوران از جملۀ تکیه‌های دولتی به شمار می‌آمده است. در ایام محرم در این تکیه، مراسم تعزیه[یادداشت ۱] و نخل‌گردانی[یادداشت ۲] و در ماه رمضان مراسم احیای شب‌های قدر برگزار می‌شد. بخش‌هایی از مجموعه تلویزیونی شب دهم، در این بنا فیلمبرداری شده است.[۴] در حال حاضر، این تکیه در مناسبت‌های مختلف مذهبی، فعال است و مراسم مذهبی همچون تعزیه در آن برگزار می‌شود.[۵]
تاریخچه
در زمان ناصرالدین شاه روستاهای شمیران و دیگر روستاهای اطراف تهران نیز هر کدام تکیه یا تکیه‌هایی برای خود داشتند. این روستا‌ها امروزه به یکی از محلات شهر بزرگ تهران تبدیل شده‌اند. از قدیمی‌ترین تکیه‌های شمیران، تکیه نیاوران است که قدمتش به بیش از ۱۵۰ سال پیش بر می‌گردد و در دوره ناصری ساخته شده است.[۶] تکیه نیاوران را به دستور ناصرالدین شاه قاجار در منطقه نیاوران تاسیس کردند. فرمان تأسیس این تکیه در سال ۱۲۷۳ق صادر شد. گفته شده است که ناصرالدین شاه در تابستان‌ها در نیاوران اقامت می‌کرد، و چون چندین سال تابستان‌ها با محرم مقارن می‌شد، دستور ساخت تکیه‌ای در این منطقه را داد. این تکیه در کنار راسته بازار و در محل تلاقی کاخ صاحبقرانیه[یادداشت ۳] و مرکز محلۀ نیاوران برپا شد.[۷] مراحل ساخت تکیه در سال ۱۲۹۷ق به پایان رسیده و از همان سال تا ۱۳۱۳ق که شاه در نیاوران بود و مراسم محرم در تابستان قرار داشت، در این تکیه مراسم عزاداری محرم برگزار می‌شد. احتمال داده شده که پس از درگذشت ناصرالدین شاه تا آغاز دوره پهلوی، در این مکان، همچنان مراسم تعزیه برپا می‌شد. در دوره حکومت رضاشاه، با ممنوعیت عزاداری در ماه محرم، این مکان به مخروبه تبدیل شد و اموال آن به غارت رفت و بنای تکیه نیز به عنوان انبار مورد استفاده قرار گرفت. در سال‌های بعد، تکیه توسط اهالی منطقه، مرمت شد و سقفی شیروانی بر روی آن قرار گرفت و کمی بعد، این سقف نیز دچار پوسیدگی شد. با توسعه خیابان‌های اطراف کاخ نیاوران نیز، زمزمه‌هایی برای تخریب تکیه منتشر شد. در سال ۱۳۴۸ش، فرح پهلوی ملکه وقت ایران پس از مشاهده وضع نامطلوب این بنا، دستور مرمت آن را صادر کرد. در سال ۱۳۶۳ش نیز بار دیگر این تکیه بازسازی شد.[۸]
بعد از ساخت تکیه نیاوران تکیه‌سازی در روستاهای شمیران رونق گرفتند و تکیه‌های متعددی در این روستا‌ها ساخته شد. تکیه‌ها درگذشته سقف نداشت و با آغاز ماه محرم جوانان محله یا روستا با کمک هم چادر بزرگی را علم می‌کردند که به مثابه سقف تکیه بود. برپا کردن این چادر احتیاج به چند تیرک چوبی بلند و نسبتا قطور و مقدار زیادی طناب داشت.[۹]
معماری
مساحت این تکیه ۱۵۰۰ متر مربع و مشتمل بر صحن میانی مستطیل شکل با گوشه‌های پخ شده است که در چهار ضلع آن طاقنماها و غرفه‌هایی در دو طبقه ساخته شده‌اند. فضای میانی تکیه در اصل روباز بوده و تنها به هنگام مراسم با چادر مسقف می‌شده که حدود ۶۰ سال پیش با کمک افراد خیر و استاد حسن بخارا با شیروانی پوشانده شد.
مساحت تکیه نیاوران، در ابتدا بیش از ۶۰۰ مترمربع بود. این تکیه نیز همچون دیگر تکیه‌ها سقفی از جنس پارچۀ ضخیم داشت که به هنگام برگزاری مراسم، عزاداران را از آفتاب، باد و باران مصون نگاه می‌داشت. در درون تکیه نیز دو خیمه سبز رنگ کار شده بود. میدان این تکیه نیز به وسیله نرده‌هایی از قسمت جلوی تکیه جدا شده بود. در معماری این تکیه سعی شده بود تا شبیه به هندسه واقعه کربلا ساخته شود. در سال‌های ۱۳۴۸ش و ۱۳۶۳ش تکیه دو مرتبه بازسازی و مرمت شد که در مرتبه اول، بنای آجری به جای بنای گلی و در مرتبه دوم بنای بتن و آهنی به جای بنای آجری جایگزین شد. با وجود تعمیر هنوز هم ساختار اولیه تکیه حفظ و از قسمت‌های سکوی دایره‌ای شکل میانی برای اجرای شبیه‌خوانی استفاده می‌شود.[۱۰] نمای ظاهری و فعلی تکیه، آجری است و سقفی شیروانی بر روی آن قرار دارد. در تزئین این تکیه از صنعت کاشی‌کاری و نقاشی استفاده شده است.[۱۱] مساحت کنونی این تکیه، هم‌اکنون بیش از ۱۵۰۰ متر مربع است.[۱۲]
نخل‌گردانی در تکیه نیاوران
در تکیه نیاوران رسم نخل‌گردانی در فضای بزرگی با ۸ ستون چوبی برای اجرای نمایش تعزیه برگزار می شود و اجرای آن در این فضای تاریخی حال و هوای دیگری به عزاداران می‌دهد. در رسم نخل‌گردانی، نخل نمادی از تابوت امام حسین(ع) است که در تکایای قدیمی شمیران نمونه‌های این نخل با قدمت‌های مختلف وجود دارد. نخل تکیه نیاوران اما با یک اثر ماندگار هنری و نقاشی‌هایی از واقعه عاشورا روی آن، در فهرست آثار ملی ثبت شده و در یکی از همان طاقنماها نگهداری می‌شود. در نیاوران مراسم نخل‌گردانی در روز عاشورا و در شب شهادت امام حسن مجتبی(ع) برگزار می‌شود.[۱۳]
سخنرانان و مداحان
ملا ابوتراب، حاج آقا دین پرور[یادداشت ۴]، حاج آقا دربندی، شیخ هادی نوری و حاج آقا مصطفایی در این تکیه منبر داشته و به وعظ و سخنرانی پرداخته‌اند. همچنین، مرشد اکبر دل‌خوش و حاج اسدالله خیری از مداحان معروف این تکیه بوده‌اند.
گفتاورد
حسین لاجوردی از قدیمی‌های تکیه
حسین لاجوردی یکی از قدیمی‌های این تکیه است. وی بازنشسته آموزش و پرورش و تاریخ شفاهی تکیه محسوب می شود. او درباره تکیه می گوید:
فرم تکیه در طول زمان تغییرات زیادی کرده است در آن روزگار خبری از شیروانی و خرگاه و طاق نما نبود. دور تا دور این تکیه طاق نما بوده است و هر کدام از این طاق نماها نیز مربوط به یکی از خانواده های نیاوران می شد که می آمدند در قسمت خودشان چای درست می کردند و با چراغ نفنی و پارچه سیاه به استقبال محرم می رفتند. محرم ها اینجا را چادر می زدند و عزاداری می کردند. اما بعد از محرم و صفر این جا تعطیل بود و تبدیل به کاه انبار می شد. بعد ها آمدند این جا را شیروانی زدند و سرو شکلی دادند و در طول سال نیز فعال شد.[۱۴]
پرویز فتاحی‌پور بازیگر مجموعه تلویزیونی شب دهم
تکیه نیاوران فضای بسیار معنوی دارد. نمی‌دانم اکنون یا زمانی که ما اینجا فیلمبرداری آن سکانس‌های آخر سریال شب دهم را انجام می‌دادیم این مکان تعلقی به سازمان میراث فرهنگی داشته یا خیر. اما خاطرم هست که عکس شهدای تجریش و نیاوران در این تکیه وجود داشت و حال و هوای عجیبی بر این فضا حکمفرما بود. این فضای معنوی و عشق و ارادت همه دست‌اندرکاران تهیه این سریال به‌سالار شهیدان، بر بازی ما و اجرای تعزیه نیز تأثیر گذاشت.[۱۵] زمانی که گروه مشغول استراحت و بازیابی روحیه برای برداشت دوم بودند، متولی تکیه نیاوران که سید بسیار عزیزی بودند و متأسفانه نام ایشان را فراموش کرده‌ام، برای من که با همان لباس و گریم شمر، گوشه‌ای در تنهایی نشسته بودم و مشغول استراحت، چای آورد. یکی از اعضای گروه و جمعی که شاهد فیلمبرداری بودند به شوخی گفت مثل اینکه اینجا از تنها کسی که پذیرایی می‌شود شمر است! سیدی که متولی تکیه بود و من نمی‌دانم هنوز اینجا هستند یا نه، گفت: «همه می‌دانند که تکیه نیاوران فضای معنوی خاصی دارد و این آقا با کاری که امروز کرد و نقشی که ایفا کرد همه را به گریه انداخت. من می‌خواهم به شما بگویم که این حال امروز حتماً زیر نگاه خداوند قرار می‌گیرد.» این بهترین خاطره‌ای است که من از تکیه نیاوران دارم. فکر می‌کنم خواسته من آن روز مورد اجابت پروردگار قرار گرفت و صحبت آن پیرمرد متولی کاملاً درست بود و شب دهم درحرفه من بسیار پر برکت شد.[۱۶]
پانویس
- ↑ «روایت مسجدجامعی از قدیمی‌ترین تکیه‌های تهران». ۱۵ دی ۱۳۹۱. دریافت‌شده در ۴ مرداد ۱۴۰۳.
- ↑ «تکیه نیاوران»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ طایفه و مرادیان منفرد، تکیه نیاوران، ج ۲.
- ↑ طایفه و مرادیان منفرد، تکیه نیاوران، ج ۲.
- ↑ «تکیه نیاوران به عنوان قدیمی‌ترین تکیه تهران همچنان فعال است»، پایگاه تخصصی کربلا.
- ↑ «روایت مسجدجامعی از قدیمی‌ترین تکیه‌های تهران». ۱۵ دی ۱۳۹۱. دریافت‌شده در ۴ مرداد ۱۴۰۳.
- ↑ طایفه و مرادیان منفرد، تکیه نیاوران، ج ۲.
- ↑ طایفه و مرادیان منفرد، تکیه نیاوران، ج ۲.
- ↑ «روایت مسجدجامعی از قدیمی‌ترین تکیه‌های تهران». ۱۵ دی ۱۳۹۱. دریافت‌شده در ۴ مرداد ۱۴۰۳.
- ↑ «روایت مسجدجامعی از قدیمی‌ترین تکیه‌های تهران». ۱۵ دی ۱۳۹۱. دریافت‌شده در ۴ مرداد ۱۴۰۳.
- ↑ طایفه و مرادیان منفرد، تکیه نیاوران، ج ۲.
- ↑ «تکیه نیاوران»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ «روایت‌هایی از رسم کهن «نخل‌گردانی» در شمیران». همشهری آنلاین. ۱۵ مرداد ۱۴۰۱. دریافت‌شده در ۴ مرداد ۱۴۰۳.
- ↑
«داستان تکیه نیاوران قدیمی‌ترین تکیه طهران داستان تکیه نیاوران قدیمی‌ترین تکیه طهران». خبرگزاری مهر. ۱۲ آذر ۱۳۹۰. دریافت‌شده در ۴ مرداد ۱۴۰۳. کاراکتر line feed character در
|عنوان=در موقعیت 42 (کمک) - ↑ «داستان سکانس تاریخی در تکیه نیاوران چه بود؟». همشهری آنلاین. ۲۲ تیر ۱۴۰۲. دریافت‌شده در ۴ مرداد ۱۴۰۳.
- ↑ «داستان سکانس تاریخی در تکیه نیاوران چه بود؟». همشهری آنلاین. ۲۲ تیر ۱۴۰۲. دریافت‌شده در ۴ مرداد ۱۴۰۳.
یادداشت
- ↑ تعزیه‌خوانی یا شبیه‌خوانی، نوعی نمایش مذهبی برگرفته از رویدادهای تاریخی و حماسی حزن‌انگیز درباره واقعه کربلا و شهادت امام حسین(ع) و اهل بیت و یاران او و مصائب خاندان پیامبر(ص) است.
- ↑ نَخْل‌ْگَردانی، مراسمی است که شیعیان برخی مناطق به عنوان تشییع نمادین پیکر امام حسین(ع) در عزاداری روز عاشورا برگزار می‌کنند. در این مراسم اتاقکی شبیه تابوت با پوشش سیاه و آراسته با انواع شالهای رنگارنگ و آیینه در حسینیه‌ها، تکایا و محلهایی که در آن عزاداری محرم برگزار می‌شود توسط مردم حمل می‌گردد.
- ↑ کاخ صاحبقرانیه کاخی در تهران است که در سال ۱۲۲۹ خورشیدی به دستور ناصرالدین‌شاه قاجار بنیان شد و مکان پادشاهی وی گردید. پس از پایان حکومت قاجاریان و براندازی آن توسط رضا شاه، این مکان به‌عنوان دفتر کار محمدرضا شاه پهلوی مورد استفاده قرار گرفت. این کاخ، در منطقهٔ نیاوران و در مجموعهٔ فرهنگی و تاریخی نیاوران واقع است.
- ↑ سید حسین دین‌پرور (متولد ۱۳۱۷ درتهران)، مشهور به سید جمال‌الدین، مترجم، مفسر بزرگ نهج‌البلاغه، نماینده ولی فقیه و رئیس بنیاد بین‌المللی نهج‌البلاغه است.
منابع
- «تکیه نیاوران»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۱۶ شهریور ۱۳۹۸ش، تاریخ بازدید: ۲۳ فروردین ۱۴۰۳ش.
- «تکیه نیاوران به عنوان قدیمی‌ترین تکیه تهران همچنان فعال است»، پایگاه تخصصی کربلا، تاریخ درج مطلب: ۱۹ آبان ۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید: ۲۳ فروردین ۱۴۰۳ش.
- طایفه، سیما؛ مرادیان منفرد، علی‌محمد، «نیاوران، تکیه» در دانشنامه تهران بزرگ، تهران، مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۹۲ش.