جستجوگر (مستند)

جستجوگر

پوستر فیلم
نام فیلم	جستجوگر
موضوع	زندگی و زمانه دکتر علی شریعتی
سبک	مجموعه مستند
کارگردان	محمدمهدی ابراهیمی نصر
نویسنده	محمدمهدی ابراهیمی نصر
تدوین	سیدیاسر صدرنژاد
صداپیشگان	ناصر طهماسب
فیلمبرداری	سامان مختاری
شرکت/سازمان تولیدکننده	سازمان هنری رسانه‌ای اوج
زمان	۱۶۷ دقیقه
کشور	ایران
زبان	فارسی

جستجوگر (تولید ۱۴۰۰) مجموعه مستندی است که روایتی شنیده نشده از زندگی و زمانه دکتر علی شریعتی ارائه می‌کند. این مستند، به بررسی کارنامه علمی و عملی دکتر علی شریعتی به عنوان یکی از موثرترین متفکران معاصر ایران می‌پردازد و برای نخستین بار به‌طور تفصیلی به بررسی عملکرد و تاثیرات این متفکر در سپهر فکر و اندیشه معاصر ایران، در قالب اثری مستند پرداخته است.

این مجموعه مستند را سازمان هنری رسانه‌ای اوج به کارگردانی محمدمهدی ابراهیمی نصر و با تهیه‌کنندگی محسن رحیمی و مهدی مطهر در ۴ قسمت تولید کرده است.

درباره مستند

بررسی نقش دکتر شریعتی در پیروزی انقلاب اسلامی و نسبت تفکر و عملکرد او با سایر متفکران و کنشگران فعال و بیان زوایای پنهان عملکرد سخنران و نویسنده پرمخاطبی که کتاب‌هایش با ۲۵ نام مستعار به فروش می‌رفت و مرگ رازآلودش پایان زندگی کوتاه او را پر رمز و راز کرد، از مواردی است که در این مستند به آن پرداخته است.

مستند جستجوگر خط داستانی اصلی را ماجرای مرگ دکتر شریعتی قرار داده و در کنار آن به اندیشه‌های سوسیالیستی و دیگر تفکرات وی پرداخته شده است.

در جستجوگر تلاش شده است که تا از قضاوت کردن فاصله گرفته شود، با توجه به اینکه این مستند مصاحبه‌محور است، سعی شده تا با ۲ طرف ماجرا یعنی موافقان و مخالفان اندیشه‌های دکتر شریعتی گفتگو شود.

دکتر علی شریعتی در دوم آذر سال ۱۳۱۲ در کاهک، یک روستای سنتی کوچک، کنار کویر، در نزدیکی سبزوار دیده به جهان گشود. پدرش محمد تقی شریعتی، موسس کانون حقایق اسلامی و مادرش زهرا امینی، زنی روستایی متواضع و حساس بود. پدر پدر بزرگ علی، ملاقربانعلی، معروف به آخوند حکیم، مردی فیلسوف و فقیه بود که در مدارس قدیم بخارا و مشهد و سبزوار تحصیل کرده و از شاگردان برگزیده ملاهادی سبزواری محسوب می‌شد.

در سال ۱۳۳۱، اولین بازداشت او رخ داد و این اولین رویارویی او و نظام حکومتی بود. در تاریخ ۲۴ تیر سال ۱۳۴۷ با پوران شریعت رضوی، یکی از همکلاسی‌هایش ازداوج کرد.

شریعتی تحصیلات دانشگاهی خود را در مشهد گذراند و تحصیلات عالی خود را در سال ۱۳۴۱ در فرانسه و در رشته ادبیات ادامه داد. در سال ۱۳۴۳ به ایران برگشت و در مرز دستگیر شد. حکم دستگیری از سوی ساواک بود و متعلق به ۲ سال پیش یعنی در هنگام خروج از ایران که به همان دلیل معلق مانده بود و در عین حال لازم‌الاجرا بود. بعد از بازداشت به زندان قزل‌قلعه در تهران منتقل شد. اوائل شهریور همان سال بعد از آزادی به مشهد برگشت.

از آبان ماه ۱۳۵۱ تا تیر ماه ۱۳۵۲، دکتر به زندگی مخفی روی آورد. ساواک به دنبال او بود و از تعطیلی به بعد، متن سخنرانی‌های دکتر با اسم مستعار به چاپ می‌رسید. در تیر ماه ۱۳۵۲، دکتر در نیمه شب به خانه‌اش مراجعه کرد و دو روز بعد به شهربانی مراجعه کرد و خودش را معرفی کرد. بعد از آن روز به مدت ۱۸ ماه به انفرادی رفت. شریعتی سپس در فروردین سال ۱۳۵۲ تحت شرایط ویژه‌ای آزاد شد که بر طبق آن اجازه تدریس، انتشار، و یا برپایی گردهمایی را چه به صورت خصوصی و چه عمومی نداشت. علاوه بر این، ساواک کلیه تحرکات او را به شدت زیر نظر داشت.

شریعتی این شرایط را نپذیرفت و تصمیم به هجرت از ایران گرفت. اما سه هفته بعد از ورود به سواتهمپتون انگلستان، به طرز مشکوکی از دنیا رفت. دلیل رسمی مرگ وی حمله قلبی اعلام شد. در ایران بسیاری از او با نام شهید یاد می‌کنند. شریعتی بر خلاف وصیت خود که خواسته بود بود وی را در حرم امام هشتم شیعیان در مشهد دفن کنند، در حرم حضرت زینب(س)، دختر علی پسر ابوطالب، در شهر دمشق به خاک سپرده شد.

مقالهٔ اصلی: علی شریعتی

شریعتی یکی از متفکران مسلمان بود و درعین حال، رویکردی نقادانه نسبت به برخی از باورهای مذهبی داشت که به زعم او ریشه‌های اسلامی نداشتند. او به‌طور خاص، تشیع صفوی را مظهر سنت مسخ شده می‌داند و آن را توام با اسارت‌پذیری، خرافه، تقلید و جبرگرایی معرفی می‌کرد. وی همچنین از نگاه سطحی به مدرنیته نیز انتقاد می‌کرد و معتقد بود که راه پیشرفت و ترقی ملت‌های شرقی، متفاوت از راهی است که غرب پیموده‌است. البته استفاده آگاهانه از تجربیات مدرنیته در غرب، مورد پذیرش شریعتی قرار داشت.او یکی از بزرگترین اسلام شناسان می باشد.

گفتاورد

محسن رحیمی مدیرعامل کانون اندیشه جوان و تهیه‌کننده این مستند و محمدمهدی ابراهیمی نصر کارگردان مستند در نشستی درباره این مستند به بیان نکاتی پرداختند:

کانون اندیشه جوان از سال ۱۳۷۷ راه‌اندازی شد. از ابتدای شکل‌گیری این کانون تا امروز، در قالب‌های مختلفی در زمینه مسائل جوانان نخبه دانشگاهی گام‌هایی را برداشته‌ایم. این کانون در ابتدا در حوزه کتاب فعالیت می‌کرد و بعدها به سوی برگزاری همایش‌ها و فعالیت‌هایی از این دست گام برداشت.

وی ادامه داد: ورود به حوزه مستند و به خصوص ساخت مستندی با موضوع دکتر شریعتی، درست در زمانی برای کانون به عنوان یک ضرورت احساس شد که به این نتیجه رسیدیم، بسیاری از قالب‌های سابقی که کانون در آن فعالیت می‌کرد مخاطبان کمتری پیدا کرده و کمتر با این نوع از فعالیت‌ها ارتباط برقرار می‌شود. به همین دلیل تصمیم گرفتیم تا در حوزه تولید مستند ورود پیدا کنیم.

مدیرعامل کانون اندیشه جوان تاکید کرد: آغاز پژوهش در حوزه تولید مستند با موضوع دکتر شریعتی از اواخر سال ۹۶ اوایل سال ۹۷ آغاز شد و با استفاده از پژوهش‌هایی که توسط کارگردان صورت گرفته بود که سناریو مورد نظر نوشته شد و در نهایت این مستند آماده نمایش شد. مستند «جستجوگر» همانند همایش‌هایی که توسط کانون برگزار شده است، با هدف باز کردن باب گفتگو درباره شخصیت دکتر شریعتی بود. تاکید می‌کنم که این مستند اولین تجربه کانون اندیشه جوان به شمار می‌رود و ممکن است نقدهایی به آن وارد شود. البته ما روند تولید مستند خود را ادامه می‌دهیم و مستند بعدی که قرار است در این کانون تولید شود، پرتره‌ای درباره آیت الله مصباح یزدی است.

در ادامه این نشست محمدمهدی ابراهیمی نصر کارگردان مستند «جستجوگر» گفت: در ابتدا می‌دانستیم که می‌خواهیم مستندی تولید کنیم که وجوه مختلفی از اندیشه دکتر شریعتی را به مخاطب منتقل کند، اما این نکته را هم می‌دانستیم که اگر این مستند تنها در حوزه اندیشه تولید شود، ممکن است مخاطب آن را پس بزند و فقدان داستان باعث شود جذابیت تماشای مستند کمتر شود. به همین دلیل دغدغه ما این شد که در چنین مستندی هم وجه اندیشه متفکر را داشته باشیم و هم درام لازم برای تولید یک مستند را مدنظر قرار دهیم. به همین دلیل خط داستانی اصلی مستند را ماجرای مرگ دکتر شریعتی قرار دادیم و در کنار آن به اندیشه‌های سوسیالیستی و دیگر تفکرات وی پرداختیم.

وی با اشاره به اینکه در «جستجوگر» تلاش شده است که تا از قضاوت کردن فاصله گرفته شود، تاکید کرد: با توجه به اینکه این مستند مصاحبه‌محور است، سعی کردیم با ۲ طرف ماجرا یعنی موافقان و مخالفان اندیشه‌های دکتر شریعتی گفتگو کنیم، در همین راستا یک لیست ۷۰ نفری را در نظر گرفتیم که از این تعداد یا برخی تمایل نداشته و یا برخی فرصت نداشتند که ما را در این مستند همراهی کنند و در نهایت به یک لیست ۱۲ نفری برای مصاحبه‌های این مستند دست پیدا کردیم.

این کارگردان مستند ادامه داد: «جستجوگر» در ۴ قسمت با نام «از مزینان تا پاریس»، «بازگشت به خویشتن»، «رسالت روشنفکر» و «گفتگوهای تنهایی» تولید شده است، نباید فراموش کرد که دکتر شریعتی یک متفکر است و مانند یک مبارز از جمله شهید چمران نیست، در واقع متفکر یک جا می‌نشیند، می‌نویسد و حرف می‌زند و به همین دلیل ممکن از تصاویری بسیاری از یک متفکر وجود نداشته باشد، اما در نهایت ما تمام تلاش خود را کردیم تا این مستند را به بهترین نحو جلوی دوربین ببریم.

وی در بخش دیگری از صحبت‌های خود توضیح داد: این اثر یک مستند آرشیوی نیست و بیشتر مصاحبه محور است، در واقع یکی از مشکلاتی که وجود دارد این است که در زمینه آرشیو درباره شخصیت‌های متفکر که شامل دکتر شریعتی نیز می‌شود، با مشکل مواجه هستیم، حتی در این زمینه دچار کمبود عکس بودیم و تعداد فیلم‌هایی که از این متفکر وجود داشت بسیار کم بود. به همین دلیل فقر آرشیوی ما را به این فکر انداخت که از تکنیک موشن گرافی استفاده کنیم.

ابراهیمی نصر گفت: البته در این زمینه با هنرمندانی چون داریوش ارجمند و محمدعلی نجفی که صحبت می‌کردیم و می‌گفتیم که چرا آرشیوی از دکتر شریعتی ندارند، می‌گفتند که آن زمان امکانات کم بود و با توجه به مسائل ضد حکومتی و ترس از اینکه تصاویر به دست ساواک بیفتد خود مشکلاتی را به همراه داشت، البته داریوش ارجمند به ما گفت تصاویری داشته که گم شده است و نجفی نیز تاکید کرده که هیچ تصویری از این اندیشمند نداشته است.

وی با اشاره به پیشینه شناختی که نسبت به آثار دکتر شریعتی داشته است، بیان کرد: از زمانی که ۶ ساله بودیم مادرم برای من کتاب‌های دکتر شریعتی را می‌خواند و همیشه حرف این اندیشمند در خانه ما بود و همین مساله سبب شد تا از همان دوران خوانش آثار شریعتی را آغاز کنم. اما پژوهش اصلی درباره این مستند نزدیک به یک سال طول کشید و در این دوران هم از کسانی که شریعتی را عامل ساواک می‌دانستند و هم کسانی که کاملاً از وی دفاع می‌کردند و هم کسانی که وی را منصفانه قضاوت می‌کردند استفاده کردیم.

این کارگردان ادامه داد: هنگام انجام پژوهش‌ها، خانم شریعت رضوی در بستری بیماریی بودند، البته ما برای تکمیل پژوهش و مستند به دیدار خانواده دکتر شریعتی رفتیم اما موفق نشدیم که همراهی آنها را در این مستند داشته باشیم، چرا که همکاری با مستندسازانی که در حوزه‌های اندیشه فیلم تولید می‌کنند بسیار ضعیف است. در این راستا با برخی از مستندسازان صحبت کردیم که چرا تا امروز مستندی درباره دکتر شریعتی نساخته‌اند برخی می‌گویند که می‌ترسند نتوانند ابعاد مختلف این شخصیت در مستند پرداخته شود و برخی نیز می‌گویند زمان آن نشده است که مستندی در این باره تولید شود.

محسن رحیمی نیز در پایان گفت: مستند «جستجوگر» قرار است ۲۹ خردادماه در ۴ روز متوالی روی آنتن می‌رود. همچنین علاوه بر انتشار در پلتفرم‌ها، اکران‌های خصوصی را برای دانشجویان خواهیم داشت.

پیوند به بیرون

• «جستجوگر»؛ مستند کارنامه علمی و عملی دکتر علی شریعتی رونمایی می‌شود+تیزر
• مستند «جستجوگر» با موضوع مرگ مشکوک شریعتی رونمایی شد