حوزه علمیه قم
 | |
| بنیان‌گذار | عبدالکریم حائری یزدی |
|---|---|
| زمینه فعالیت | علمی • تبلیغی • مذهبی • سیاسی |
| تأسیس | ۱۳۰۱ |
| رئیس کنونی | علیرضا اعرافی |
| وضعیت | فعال |
| ستاد | قم |
| وبگاه | http://www.hawzahqom.ir |
حوزه علمیه قم مجموعهٔ دست‌اندرکاران، مدارس دینی و مراجع مذهبی در شهر قم است که آموزش، تربیت و پرورش طلاب علوم دینی شیعه و برخی وظایف دیگر مانند نظارت بر تبلیغات و امور دینی در جمهوری اسلامی ایران را بر عهده دارند. از هنگام پیروزی انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷ در ایران، بسیاری از روحانیان آموزش‌دیده در حوزه علمیه قم، مسئولیت‌های اجرایی و قضایی بر عهده گرفته‌اند.
پیشینه حوزه علمیه قم
پیشینه حوزه علمیه در قم به نخستین دهه‌های سده دوم هجری بازمی‌گردد و از دیرباز، همه شاخه‌های علوم دینی و مقدمات آنها در حوزه علمیه قم تدریس می‌شد و علوم قرآنی، کلام، تاریخ و جغرافیا، تراجم و علم رجال و علم حدیث از علوم متداول در آن بود و بخش قابل توجهی از فعالیت‌های کلامی حوزه قم، در چهارچوب مبارزه با اندیشه‌های انحرافی غلات سامان می‌یافت. سبب اصلی پیوند حوزه قم با مسائل اجتماعی و سیاسی به این خاطر بود که قم، شهری یکپارچه شیعه‌نشین بوده است. از این رو، هم والیان و هم قاضیان از میان شیعیان که اکثریت را در اختیار داشته‌اند، برگزیده می‌شدند.
حوزه علمیه قم که به ویژه در سده‌های سوم و چهارم شکوه فراوان یافته بود، با رونق حوزه‌های مشابه دیگر در ری و سپس بغداد و به ویژه به علت قدرت یافتن سلجوقیان سنی‌مذهب در سده پنجم، شکوه پیشین خود را از دست داد. با حمله مغولان به قم و کاشان و خونریزی و ویرانی گسترده در این شهرها در سال ۶۲۱ق، حوزه قم نیز رو به زوال نهاد.
در سرتاسر دوره صفوی، علمای شیعه اگر چه برای مدتی معین در قم اقامت و احتمالاً تدریس کرده‌اند و حمایت‌های کمابیش مداوم صفویان از علما و مذهب شیعه که از عوامل رشد و رونق حوزه‌های شیعی در قزوین و اصفهان بود، شامل قم نیز می‌شد. در قرن سیزدهم نیز شماری از عالمان در قم به فعالیت علمی اشتغال داشتند که مهم‌ترین و مشهورترین آنان شیخ ابوالقاسم قمی (متوفی ۱۲۳۱)، معروف به میرزای قمی است.
حوزه علمیه قم در دوران معاصر
پیش از آنکه عبدالکریم حائری یزدی در سال ۱۳۴۰ ق حوزه علمیه در قم تاسیس کند میرزا محمد فیض قمی که در ۱۳۳۳ق از سامرا به قم بازگشته بود از سال ۱۳۳۶ق شروع به بازسازی مدارس دارالشفا و فیضیه که از کاربری علمی خارج شده بود، کرد و طلاب را در آنجا اسکان داد. با پافشاری محمدتقی بافقی و پادرمیانی میرزا محمد ارباب و محمدرضا شریعتمدار ساوجی، از حاج شیخ عبدالکریم حائری دعوت شد که از اراک به قم بیاید و حوزه علمیه سامان‌مندی در این شهر تأسیس کند.
بدین گونه آیت الله حائری در ۱۳۴۰ ق (۱۳۰۱) در قم مستقر شد و حوزه علمیه جدید قم را بنا نهاد. حائری در مدت اقامت حدود پانزده ساله خود در قم، با مدیریت قوی خود حوزه علمی نیرومندی را به وجود آورد، به طوری که شمار طلاب حوزه قم پیش از سخت‌گیری‌های پهلوی اول در ۱۳۱۳ به هفتصد تن و بنابر نقلی دیگر به نهصد تن رسیده بود.
در فاصله وفات حائری تا مهاجرت بروجردی به قم، ریاست و اداره حوزه علمیه قم برعهده سه تن از مراجع این حوزه سید محمد حجت کوه کمره ای، سید محمد تقی خوانساری و سید صدرالدین صدر قرار گرفت.
در اوایل دهه بیست شمسی، شماری از بزرگان و استادان حوزه علمیه قم که از عدم مدیریت متمرکز این حوزه نگران بودند و از سویی از مقام علمی و نفوذ اجتماعی و دینی آیت اللّه حاج آقاحسین بروجردی، آگاهی داشتند از او خواستند که از بروجرد به قم بیاید. امام خمینی و روح الله کمالوند از علمای خرّم آباد در این زمینه کوشش بیشتری مبذول داشتند.
آیت‌الله بروجردی با پذیرش این درخواست، در محرم ۱۳۶۴ق/ آذر ۱۳۲۳ در قم ساکن شد. مهاجرت مؤثر و تحول آفرین بروجردی، حوزه قم را به مرتبه‌ای از اعتبار رساند که عملا هم طراز معتبرترین حوزه آن عهد، یعنی حوزه علمیه نجف شد.
با رحلت آیت الله بروجردی۱۳۴۰ بار دیگر وحدت مدیریت و مرجعیت در حوزه قم از هم گسیخت و زعامت و مدیریت آن برعهده چهار تن استاد برجسته و مطرح یعنی؛ امام خمینی، سید محمد رضا گلپایگانی، سید محمدکاظم شریعتمداری و شهاب الدین مرعشی نجفی قرار گرفت.
پس از تبعید امام خمینی به ترکیه و سپس انتقال ایشان به نجف، اداره این حوزه برعهده آن سه تن دیگر بود.
حوزه علمیه قم بعد از انقلاب اسلامی
حوزه علمیه قم، پس از انقلاب اسلامی به فرمان امام خمینی، اعضای نخستین شورای مدیریت حوزه انتخاب شدند.
در سال‌های اخیر، ساختار اداری حوزه به شورای عالی حوزه‌های علمیه، مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه، مدیریت حوزه‌های علمیه استانی و شوراهای استانی تغییر کرده است. تعیین مدیر حوزه‌های علمیه از وظایف شورای عالی حوزه‌های علمیه است.
امروزه حوزه علمیه قم، مهم‌ترین حوزه‌های علمیه شیعه به‌شمار می‌آید و افرادی از کشورهای مختلف در این حوزه فعالیت علمی دارند. حوزه علمیه در مناسبت‌های مذهبی، مبلغانی را به کشورهای مختلف اعزام می‌کند.
مراکز علمی بسیاری از جمله مدارس، مؤسسات و انتشارات وابسته به این نهاد فعالیت می‌کنند.
ساختار پس از انقلاب
پس از انقلاب اسلامی، امور اداری حوزه سامان بهتری یافت. اعضای نخستین شورای مدیریت حوزه در ۸ اسفند ۱۳۵۹ به فرمان امام خمینی و با هماهنگی دیگر مراجع انتخاب شدند.[۱] امور این تشکیلات از طریق شورای اجرایی دبیرخانه‌ای دنبال می‌شد که دارای هفت بخش بود:
- بخش علمی (مرکز تحقیقات علمی، تنظیم برنامه‌های درسی، اصلاح کتابهای درسی، امتحانات، دروس مربوط به بانوان طلبه و برنامه‌های مربوط به طلاب خارجی).
- بخش اخلاق و تزکیه (دروس اخلاق، نظارت و مراقبت ویژه و رسیدگی به تخلفات)
- بخش مدیریت داخلی (پرونده‌های تحصیلی، گزینش طلاب و جذب نیرو، نظارت بر وضع طلاب خارجی، مشمولین نظام وظیفه و مدیران مدارس)
- بخش تبلیغات و مبلغین (تربیت مبلّغ، تأمین نیازمندی‌های تبلیغی مناطق مختلف و انتشارات)
- بخش آمار و اطلاعات
- بخش تدارکات
- بخش حوزه‌های شهرستان.[۲]
ساختار جدید حوزه علمیه قم
در سال‌های اخیر، ساختار تشکیلاتی حوزه علمیه قم، تغییر نمود و به چهار مجموعه تقسیم شد. این مجموعه‌ها عبارتند از:
| نام تشکیلات | توضیحات |
|---|---|
| شورای عالی حوزه‌های علمیه | این شورا در ۱۳۷۰ به پیشنهاد سید علی خامنه‌ای و موافقت دیگر مراجع قم تشکیل شد[۳] تعیین مدیر حوزه و تصمیمات اصلی در باب مسائل حوزه علمیه قم بر عهده این شورا است.[۴] اکنون بیشتر مدارس قم و دیگر شهرستان‌ها براساس برنامه‌های شورای مدیریت حوزه، مستقر در قم عمل می‌کنند و تنها مدیریت‌های حوزه‌های مشهد و اصفهان استقلال دارند. هم‌اکنون در مجموع بیش از ۲۷۰ مدرسه در سراسر کشور تحت نظارت شورای مدیریت حوزه علمیه قم است.[۵] |
| مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه | این مرکز به عنوان ستاد مرکزی اداره حوزه‌های علمیه کشور، مأموریت سیاست گذاری اجرایی، برنامه‌ریزی و نظارت بر حوزه‌های علمیه را برعهده دارد. مدیر مرکز توسط اعضای شورای عالی انتخاب و حکم ایشان توسط دبیر شورای عالی حوزه‌های علمیه صادر می‌شود. |
| شوراهای استانی | در هر استان، جمعی از علما و بزرگان حوزه به عنوان «شورای حوزه علمیه استان» انتخاب می‌شوند و مسئولیت امور کلان حوزه استان را برعهده دارند. حکم اعضای این شورا توسط مدیر حوزه‌های علمیه صادر می‌شود. |
| مدیریت حوزه‌های علمیه استانی | در هر استان، مدیریتی به عنوان «مدیریت حوزه علمیه استان» تشکیل شده و مسئولیت اداره مدارس و مراکز حوزوی آن استان را برعهده دارد. حکم مدیر هر استان، پس از انتخاب شورای حوزه علمیه استان و تأیید شورای عالی حوزه‌های علمیه، توسط مدیر حوزه‌های علمیه صادر می‌گردد. |
| شورای سرپرستی طلاب غیرایرانی | این شورا در ۲۹ شهریور ۱۳۵۸ش به مرکز جهانی علوم اسلامی تغییر نام داد و در ۱۳۷۲ش به فرمان سید علی خامنه‌ای به صورت متمرکز کار خود را ادامه داد.[۶] این مرکز بر پایه برخی تجربه‌ها و ضرورت‌ها به «جامعة المصطفی العالمیة» تغییر نام داده است.[۷] |
مدارک تحصیلی حوزه
از آنجا که شماری از دانش‌آموختگان حوزه به اشتغال و تدریس در مراکز غیرحوزوی می‌پردازند، بنابر ضرورت، مدارک تحصیلی حوزوی با مدارک تحصیلی آموزش عالی در چهار سطح ذیل معادل سازی شده است:
- سطح اول اتمام شرح لمعه معادل با کاردانی
- سطح دوم (اتمام رسائل و بخشی از مکاسب و تدوین پایان‌نامه) معادل با کارشناسی
- سطح سوم (اتمام کفایه و مکاسب به همراه نگارش پایان‌نامه) معادل با کارشناسی ارشد
- سطح چهارم (گذراندن چهار سال درس خارج فقه و اصول به همراه گذراندن چهار امتحان و نگارش رساله) معادل با دکتری
به کسانی هم که رشته‌های تخصصی مثل تفسیر، اصول فقه، کلام و .. را با موفقیت بگذرانند به حسب مرتبه آموزشی خود، پس از نگارش پایان‌نامه، مدرک سطح سوم یا سطح چهارم اعطا می‌شود.
در دهه نود شمسی، مدیریت حوزه قم با برگزاری آزمون از میان دانش آموختگان این حوزه، افرادی را به زادگاه خود اعزام می‌کند تا در آنجا به تدریس علوم حوزوی بپردازند. در واقع این طرح با هدف تمرکززدایی جمعیتی طلاب از قم صورت می‌گیرد.
پذیرش (ورود به حوزه علمیه)
تا نیمه دوم قرن چهاردهم قمری دانش آموز پس از آشنایی مختصری با مقدمات صرف و نحو و غیره به حوزه وارد می‌شد. اما پس از افتتاح مدارس جدید، دانش‌آموزان پس از تکمیل دوره اول یا دوم متوسطه به حوزه ملحق می‌گردند. امروزه داوطلبان پس از طی دوره سیکل، دیپلم و حتی بالاتر وارد حوزه می‌شوند.[۸][۹]
انتشارات وابسته
پس از انقلاب چندین مؤسسه انتشاراتی مهم وابسته به حوزه علمیه تأسیس شد که در زمینه نشر آثار قدیم و جدید اسلامی و شیعی فعالند. از جمله:
- مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم که از سال ۱۳۶۱ش فعالیت خود را آغاز کرد و تاکنون صدها اثر منتشر کرده است.[۱۰]
- دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین[۱۱]
- مرکز الرسالة
- مرکز الابحاث العقائدیة
- مرکز المصطفی للدراسات
- مرکز احیاء التراث الاسلامی وابسته به مؤسسه آل البیت[۱۲]
- مؤسسه فرهنگی دارالحدیث در زمینه نشر انتقادی آثار حدیثی شیعه، تدوین و تحقیقاتِ نو فعالیت گسترده‌ای دارد.
پاره‌ای از این مؤسسات انتشاراتی آثار اسلامی را به زبان‌های مختلف ترجمه و در کشورهای مختلف توزیع می‌کنند.
کتابخانه‌ها
نشر الکترونیک
در دو دهه اخیر نشر الکترونیک نیز در حوزه علمیه مورد توجه قرار گرفته و حوزه در این قلمرو جزو پیشگامان است. از جمله:
- مرکز کامپیوتری علوم اسلامی که در زمینه حدیث، قرآن و تفاسیر، فقه و اصول، فلسفه، عرفان، ادبیات فارسی وعربی، تاریخ و جغرافیا با گرایش شیعی، نرم‌افزارهای گوناگونی تولید کرده است.
- مرکز معجم فقهی وابسته به مدرسه آیت اللّه گلپایگانی هم در زمینه آثار اسلامی با تولید نرم‌افزار المعجم الفقهی که آثار فقهی اهل سنّت را نیز دربردارد و المعجم العقائدی و احکام و سپس تلفیق و تبدیل آنها به نسخه الکترونیک کتابخانه اهل بیت، نقش مهمی در گسترش این نوع فراورده‌ها در بین طلاب و علما و در نتیجه بالا بردن سطح مطالعات و تحقیقات اسلامی داشته است.[۱۶] بسیاری از درس‌های علمای قم نیز اینک به روش نشر الکترونیک در اختیار علاقه‌مندان قرار می‌گیرد.
مدارس
مراکز وابسته
پانویس
- ↑ ر. ک. امام خمینی، ج۱۴، ص۶۰.
- ↑ ر. ک. شیرخانی و زارع، ص۸۴.
- ↑ فیروزی، ص۵
- ↑ ر. ک. شیرخانی و زارع، ص۲۴۴–۲۴۹.
- ↑ ر. ک. شیرخانی و زارع، ص۹۹.
- ↑ ر. ک. مرکز جهانی علوم اسلامی، ص۲۹–۳۰.
- ↑ ر. ک. جامعةالمصطفی العالمیة، ص۱۱.
- ↑ آغاز ثبت نام آزمون ورودی حوزه‌های علمیه سراسر کشور
- ↑ سنجش و پذیرش حوزه علمیه قم
- ↑ ر. ک. شیرخانی و زارع، ص۱۶۴
- ↑ رجوع کنید: شیرخانی و زارع، ص۱۶۵
- ↑ شیرخانی و زارع، ص۱۶۶
- ↑ برای تفصیل ر.ک. شریف رازی، ۱۳۵۲–۱۳۵۴ش، ج۱، ص۲۰۴–۲۱۵؛ کرجی، ص۶۴–۶۹
- ↑ پایگاه اطلاع‌رسانی کتابخانه آیت الله بروجردی
- ↑ پایگاه اطلاع‌رسانی کتابخانه‌های ایران
- ↑ برای تفصیل بیشتر رجوع کنید: کرجی، ص۶۹–۷۰
پیوند به بیرون