خدمات متقابل اسلام و ایران (کتاب)

اطلاعات کتاب
نویسنده	مرتضی مطهری
موضوع	اسلام و ملیت خدمات اسلام به ایران خدمات ایران به اسلام
زبان	فارسی
قطع	وزیری
اطلاعات نشر
ناشر	انتشارات صدرا
محل نشر	تهران
تاریخ نشر	۱۴۰۰
نوبت چاپ	۵۵

خدمات متقابل اسلام و ایران کتابی تألیف مرتضی مطهری است که درباره نسبت اسلام و ایران و خدمات آن‌ها بر یکدیگر است. این کتاب در زمانی نوشته شد که برخی دیدگاه‌ها، ورود اعراب به ایران را سبب کشتار، غارت، کتاب‌سوزی و از بین رفتن تمدن ایران می‌دانستند. شهید مطهری در این کتاب، اسلام و ایران را موجب رشد یکدیگر دانسته است.

معرفی و ایده نگارش

کتاب خدمات متقابل اسلام و ایران تکمیل ۹ سخنرانی از شهید مطهری است که در ماه محرم و صفر به سال ۱۳۴۷ش درباره نسبت ایران و اسلام انجام شد. به گفته نویسنده هیچ یک از سخنرانی‌های او به اندازه‌ این سخنرانی‌ها که به خدمات متقابل اسلام و ایران پرداخته، مورد استقبال قرار نگرفت. مطهری علت این استقبال را علاقه‌ای دانسته که ایرانیان به مسائل مشترک اسلام و ایران داشته‌اند. این کتاب در سال ۱۳۴۹ش چاپ گردید و در سال ۱۴۰۰ش، چاپ ۵۵ این کتاب توسط انتشارات صدرا عرضه گردید.

زمانی که کتاب خدمات متقابل نوشته شد، دیدگاهی رواج داشت که ورود اسلام به ایران را چیزی جز غلبه عربیت ندانسته، ورود اعراب به ایران را کشتار، غارت و کتابسوزی خوانده و معتقد بودند با آمدن اعراب یا اسلام، تمدن ایران از بین رفت. در آن دوره، نویسندگانی مانند عبدالحسین زرین‌کوب در کتاب دو قرن سکوت و دیگران به باستان‌گرایی ایرانی و ملی‌گرایی عرب‌گریز پرداخته بودند.

برخی معتقدند گفتگوهای مطهری و زرین‌کوب، نظرات هر دو را تعدیل کرده، نقد تند مطهری به ملیت و ایرانِ باستان تا حدی فروکش کرده و زرین‌کوب در بامداد اسلام و کارنامه اسلام از مساوی تلقی کردن تازیان و اسلام دست کشیده است.

دیدگاه‌ها درباره کتاب

برخی محققان طرح موضوع خدمات متقابل اسلام و ایران را از «ابتکارات هوشمندانه شهید مطهری» دانسته و معتقدند شهید مطهری با بررسی این موضوع، جریان‌هایی که به دنبال جدایی اسلام و ایران بودند را از بین برد. شهید مطهری عقیده دارد که ایران و اسلام هر دو به هم خدمت کرده و بین این دو تضادی نیست.

ابراهیمی دینانی، استاد دانشگاه تهران، نگاه این کتاب را ایدئولوژیک دانسته و معتقد است مطهری از تفکر اسلامی خود حمایت کرده و در عین حال اعراب را نیز ستوده است. همچنین در نقد کتاب گفته شده که تفسیر نادرستی از ملیت می‌دهد و ملی‌گرایی را در تعارض با موازین اسلامی دانسته است. مورد توجه قرار ندادن نژادپرستی، غارت و کشتار اعراب در ابتدای فتح ایران را از دیگر انتقادات بر کتاب خدمات متقابل خوانده‌اند.

محتوا

کتاب دارای سه بخش اصلی است:

۱. «اسلام و مسئله ملیت»: نویسنده ملیت‌پرستی را برخلاف اصول اسلامی می‌داند. از نگاه مرتضی مطهری، اسلام به هیچ وجه خود را در محدوده تعصبات ملی و نژادی محصور نکرده بلکه با آن مبارزه کرده است. شهید مطهری بحث ملیت را مانع بزرگی برای وحدت مسلمانان می‌داند.

۲. «خدمات اسلام به ایران»: مطهری معتقد بود، اسلام یک نظام فکری و اعتقادی جدید به ایران داد. از نگاه او، مردم ایران به شکل بی‌سابقه‌ای نظامات فکری و اعتقادی اسلام را پذیرفتند و افکار و اعتقادات پیشین خود را رها کردند. این پذیرش، تدریجی و به‌خصوص در دوره استقلال و قدرت ایرانیان در مقابل اعراب صورت گرفت. نویسنده کتاب خدمات متقابل معتقد است؛ اسلام شور و هیجانی از لحاظ علمی و فرهنگی در میان ایرانیان پدید آورد و سبب شد،‌ ایرانیان استعدادهای خود را بروز دهند..

۳. «خدمات ایران به اسلام»: نویسنده در فصل‌هایی بر نقش ایرانیان در علوم مختلف اسلامی پرداخته است. قرائت و تفسیر تفاسیر اهل‌سنت، حدیث و روایت، فقه و فقاهت، فقهای اهل‌سنت، ادبیات، کلام، فلسفه و حکمت، و عرفان و تصوف از فصل‌هایی هستند که به نقش ایرانیان در آن‌ها پرداخته شده است.

چاپ و ترجمه

کتاب خدمات متقابل اسلام و ایران نخست به صورت جیبی در یک جلد و در ۷۶۰ صفحه چاپ شد. کتاب در چاپ هفتم با اضافه کردن طبقات فقه و فلسفه و عرفان و بخشی در «خدمات فرهنگی ایرانیان به اسلام» در دو جلد چاپ شد. در چاپ هشتم، فصل «کتابسوزی ایران و مصر» به کتاب اضافه شد. این کتاب توسط محمدهادی یوسفی غروی با عنوان «الإسلام و ایران» به زبان عربی ترجمه شده است. همچنین کتاب به زبان‌های انگلیسی و اردو نیز ترجمه شده است.

برش‌هایی از کتاب

آنچیزی که بیش از هرچیز دیگر روح تشنه ایرانی را به سوی اسلام می‌کشید عدل و مساوات اسلامی بود. ایرانی قرن‌ها از این نظر محرومیت کشیده بود و انتظار چنین چیزی را داشت. ... خاندان رسالت، پناهگاه عدل اسلامی مخصوصا از نظر مسلمانان غیر عرب بودند. ... از دفاعی که علی بن ابی‌طالب از مساوات اسلامی و عدم تبعیض میان عرب و غیر عرب می‌نمود این حقیقت روشن می‌شود»

مرتضی درباره خدمات ایرانیان به اسلام چنین بیان داشته است:

ایرانیان بیش از هر ملت دیگر نیروهای خود را در اختیار اسلام قرار دادند و بیش از هر ملت دیگر در این راه صمیمیت و اخلاص نشان دادند. در این دو جهت هیچ ملتی به پای ایرانیان نمی‌رسد. حتی خود ملت عرب که دین اسلام در میان آن‌ها ظهور کرد.