سید روح‌الله موسوی خمینی

امام خمینی

بنیانگذار و رهبر انقلاب اسلامی ایران
نام کامل	سید روح‌الله موسوی خمینی
لقب	امام خمینی
تاریخ تولد	۱ مهر ۱۲۸۱
زادگاه	خمین
تاریخ وفات	۱۳ خرداد ۱۳۶۸
شهر وفات	تهران
محل دفن	بهشت زهرای تهران، حرم امام خمینی
محل سکونت	تهران
خویشاوندان سرشناس	مصطفی (فرزند)، احمد (فرزند)، سید مرتضی پسندیده (برادر)
استادان	عبدالکریم حائری • میرزا جواد ملکی تبریزی • محمدعلی شاه‌آبادی
شاگردان	مرتضی مطهری • سید علی خامنه‌ای • سید محمد حسینی بهشتی • اکبر هاشمی رفسنجانی • حسینعلی منتظری • مجتبی تهرانی • عبدالله جوادی آملی • یوسف صانعی • حسین نوری همدانی
تالیفات	تحریر الوسیله • شرح چهل حدیث • جهاد اکبر • صحیفه امام (صحیفه نور) • شرح حدیث جنود عقل و جهل • تفسیر سوره حمد • آداب الصلاة • سرّ الصلاة • وصیت نامه سیاسی الهی • شرح دعای سحر
سیاسی	اولین رهبر نظام جمهوری اسلامی ایران • مرجع تقلید

سید روح‌الله موسوی خمینی (۱ مهر ۱۲۸۱ - ۱۳ خرداد ۱۳۶۸) مشهور به امام خمینی رهبر انقلاب اسلامی و بنیانگذار نظام جمهوری اسلامی ایران و از مراجع تقلید شیعه است.

وی از سال ۱۳۴۱ مبارزه علنی علیه نظام سلطنتی پهلوی در ایران را آغاز کرد. حکومت وقت دو بار او را بازداشت کرد و بار دوم به ترکیه و سپس به عراق تبعید کرد. ۱۳ سال در حوزه علمیه نجف به رهبری مبارزان انقلابی و نیز تدریس و تألیف در علوم حوزوی و دینی پرداخت. در ۱۲ بهمن ۱۳۵۷ با گسترش مبارزات مردم به ایران بازگشت و بعد از پیروزی انقلاب در ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ش تا آخر عمر (۱۳ خرداد ۱۳۶۸)، رهبر جمهوری اسلامی ایران بود.

نظریه ولایت مطلقه فقیه از نظریه‌ای فقهی-سیاسی مبتنی بر باورهای تشیع، مهم‌ترین نظریه او است. وی تلاش کرد حکومت جمهوری اسلامی و قانون اساسی آن را بر اساس همین نظریه شکل دهد. از نگاه امام خمینی حکومت، فلسفه عملی تمامی فقه است. نگاه حکومتی او به فقه باعث شد تا وی ضمن تأکید بر حفظ چارچوب فقه سنتی، به نوآوری در اجتهاد معتقد شود. نظریه نقش زمان و مکان در اجتهاد و برخی فتاوای تأثیرگذار او را می‌توان نتیجه همین نگاه دانست.

مسلمانان به‌ویژه شیعیان جهان علاقه فراوانی به او داشتند. مراسم تشییع او با شرکت ده میلیون و دویست هزار نفر، پرجمعیت‌‌ترین مراسم تشییع جهان شمرده می‌شود و هر ساله در سالروز درگذشت او، با حضور شخصیت‌های سیاسی و مذهبی مراسمی در آرامگاه او برگزار می‌شود.

امام خمینی جز فقه و اصول در فلسفه اسلامی و عرفان نظری نیز صاحب‌نظر و دارای تألیفات است و جزو عالمان و استادان اخلاق شمرده می‌شود. در دوران تدریس در قم در مدرسه فیضیه جلسات درس اخلاق برپا می‌کرد. در تمام عمر، زندگی ساده و زاهدانه‌ای داشت.

زندگی‌نامه

سید روح‌الله موسوی خمینی، ۱ مهر ۱۲۸۱ (۲۰ جمادی‌الثانی ۱۳۲۰قمری) در خمین نزدیک اراک در ایران به دنیا آمد. پدرش سید مصطفی موسوی (۱۲۷۸–۱۳۲۰ق) در حوزه علمیه نجف تحصیل کرد و در خمین، مرجع امور دینی مردم بود. او پنج ماه بعد از تولد سید روح‌الله در مبارزه با حاکمان محلی کشته شد و سید روح‌الله، تا ۱۵ سالگی تحت سرپرستی مادرش هاجره آغاخانم و عمه‌اش قرار گرفت.

روح‌الله خمینی در عمارتی که پدرش از پدربزرگش خریده بود به دنیا آمد. این عمارت شامل اندرونی، باغ، برج‌های نگهبانی خیابان‌کشی و بیرونی وسیعی بود. پدرش نوکر و تفنگدار داشت و هر کدام از روح‌الله و برداران و خواهرانش، یک دایه داشتند.

تبار

به گفته حشمت‌الله ریاضی یزدی، جد اعلای امام خمینی «سید حیدر موسوی صفوی اردبیلی کردی» از عالمان شیعه است که در سال ۷۶۶قمری توسط میر سید علی همدانی، عالم و عارف شیعه، برای تبلیغ اسلام از ایران به کشمیر فرستاده شد و به شهادت رسید؛ البته برخی جد اعلای امام خمینی را که به هند هجرت کرد، میر حامد حسین از عالمان نیشابور و داماد سید حیدر موسوی دانسته‌اند.

بر اساس شجره‌نامه‌ای که حشمت‌الله ریاضی یزدی بررسی کرده، بسیاری از اجداد امام خمینی از عالمان شیعه و دارای تألیفات بودند و برخی از آنها به شهادت رسیدند.

جد امام خمینی «سید بزرگ» ملقب به دین‌علی‌شاه از عالمان و سادات هند و ساکن در کشمیر بود. پدربزرگ پدریِ خمینی، سید احمد هندی (درگذشت حدود ۱۲۸۵قمری) فرزند دین‌علی‌شاه است که بین سال‌های ۱۲۴۰ و ۱۲۵۰قمری از کشمیر به عراق و از آنجا به خمین هجرت کرد.

حیدر بن محمد خوانساری عالم قرن یازدهم قمری و نویسنده کتاب زبدة التصانیف را یکی از اجداد مادری امام خمینی دانسته‌اند. پدربزرگ مادری‌اش، میرزا احمد مجتهد خوانساری (درگذشت ۱۳۱۳قمری) فرزند ملاحسین خوانساری است.

ازدواج و فرزندان

سید روح‌الله خمینی در اوایل بهمن سال ۱۳۰۸ با خدیجه ثقفی (۱۲۹۲-۱۳۸۸) دختر محمد ثقفی تهرانی، عالم شیعه و نویسنده تفسیر روان جاوید، ازدواج کرد. فرزندان او عبارتند از دو پسر به نام‌های مصطفی و احمد و سه دختر به نام‌های صدیقه، فریده و زهرا.

درگذشت و تشییع

امام خمینی در شامگاه ۱۳ خرداد ۱۳۶۸ در ۸۷ سالگی بر اثر سرطان معده در تهران درگذشت. جنازه وی در ۱۵ خرداد در مصلای تهران قرار گرفت و مردم برای وداع با او اجتماع کردند. سید محمدرضا گلپایگانی از مراجع تقلید شیعه در ۱۶ خرداد نماز میت را بر جنازه او اقامه کردو در نزدیکی قبرستان بهشت زهرا جایی که به حرم امام خمینی معروف شد، دفن گردید. سایت رسمی رکوردهای جهانی گینس مراسم تشییع جنازه امام خمینی را با حضور ۱۰ میلیون ۲۰۰ هزار نفر، نسبت به درصد جمعیت (یک ششم جمعیت ایران)، پرجمعیت‌ترین تشییع جنازه در تاریخ شمرده است.

مراسم سالگرد امام خمینی

روز ۱۴ خرداد به مناسبت درگذشت امام خمینی در ایران تعطیل رسمی است و به همین مناسبت هر ساله در شب و روز ۱۴ خرداد مراسم‌های مختلفی در ایران برگزار می‌شود. مهمترین این مراسم‌ها در روز ۱۴ خرداد در مرقد امام خمینی برگزار می‌شود. این مراسم با حضور اقشار مختلف مردم، سران کشور و مهمانان خارجی برگزار می‌گردد و سخنران ویژه آن رهبر جمهوری اسلامی ایران است.

زیست علمی

سید روح‌الله خمینی تحصیلات اولیه حوزوی از جمله ادبیات عرب و منطق را در خمین، نزد عالمان آن شهر و بیش از همه نزد برادرش سید مرتضی پسندیده فرا گرفت.

هجرت به اراک و قم

امام خمینی در سال ۱۲۹۸، عازم حوزه علمیه اراک شد. در ۱۳۰۱ش، چند ماه پس از هجرت عبدالکریم حائری یزدی ، از اراک به قم، ایشان نیز به قم هجرت کرد. در حوزه علمیه قم بخش انتهایی کتاب مُطَوَّل با موضوع ادبیات عرب را نزد محمدعلی ادیب تهرانی و کتاب‌های فقهی و اصولی مانند رسائل، مکاسب و کفایة الاصول را نزد سید محمدتقی خوانساری و سید علی یثربی کاشانی گذراند.

مهمترین استاد خمینی در درس خارج فقه و اصول چنان‌که خودش گفته، عبدالکریم حائری بود. فلسفه را از سید ابوالحسن رفیعی قزوینی و ریاضیات، هیئت و حساب را از او و از علی‌اکبر حِکَمی یزدی فرا گرفت. سید روح‌الله خمینی همچنین نزد محمدرضا مسجدشاهی، فلسفه اسلامی، فلسفه غرب و عروض و قوافی آموخت.

خمینی مهمترین استاد خود در عرفان نظری را محمدعلی شاه‌آبادی معرفی کرده است. او بین سال‌های ۱۳۰۷ و ۱۳۱۴، کتاب‌های شرح فصوص الحکم نوشته محمدداوود قیصری، مصباح الانس نوشته ابن فناری و منازل السائرین نوشته خواجه عبدالله انصاری را از استادش شاه‌آبادی فراگرفت.

گفته شده خمینی به مدت سه سال در قم، در درس خصوصی میرزا جواد ملکی تبریزی که محتوای آن سیر و سلوک عرفانی بوده شرکت کرده است؛ البته سید علی خامنه‌ای، شاگرد امام خمینی و رهبر کنونی جمهوری اسلامی ایران، از قول او نقل کرده تنها دو جلسه در درس میرزا جواد ملکی تبریزی شرکت کرده است.

تلاش برای مرجعیت سید حسین بروجردی

روح‌الله خمینی را در هجرت سید حسین بروجردی به قم و مرجع شدن وی تأثیرگذار دانسته‌اند. گفته شده خمینی دنبال مرجعیت فردی بود که مورد پذیرش علما باشد و در برابر حکومت پهلوی کوتاه نیاید.

خمینی و دیگران طرحی برای اصلاح حوزه علمیه قم تهیه کرده بودند که بروجردی نپذیرفت. انتقاد بروجردی به محدود کردن اختیارات مرجعیت در این طرح بود. شکست طرح اصلاح حوزه را یکی از دلایل کم شدن ارتباط خمینی با بروجردی دانسته‌اند. همچنین گفته شده خمینی انتظار داشت بروجردی از قدرتش برای مبارزه با سیاست‌های حکومت پهلوی بیشتر بهره ببرد.

اجتهاد

گفته شده سید روح‌الله خمینی از کسی اجازه اجتهاد نگرفته است. همچنین برخی گفته‌اند در تراجم‌نگاری‌های معتبر دربارهٔ امام خمینی، از اجازه‌نامه اجتهاد او مطلبی نیامده است؛البته بر اساس گزارش ساواک (سازمان امنیت و اطلاعات کشور در حکومت پهلوی)، خمینی در سال ۱۳۱۳ (در ۳۲ سالگی) از عبدالکریم حائری یزدی اجازه اجتهاد گرفته است. برخی نیز از اجتهاد او در ۲۵ سالگی خبر داده‌اند.

سید روح‌الله خمینی، از محمدرضا نجفی اصفهانی، شیخ عباس قمی، سید محسن امین و سید ابوالقاسم دهکردی، اجازه روایت دریافت کرد.

گفته شده مشهور است خمینی به کسی اجازه اجتهاد نداد؛ اگرچه همسر امام خمینی از اجازه اجتهاد او به فرزندشان سید مصطفی خمینی خبر داده است. همچنین گفته شده محمد یزدی از امام خمینی اجازه اجتهاد داشت.

تدریس و شاگردان

امام خمینی پیش از ورود آیت‌الله بروجردی به قم، فلسفه اسلامی (کتاب‌های شرح منظومه و حکمت متعالیه)، عرفان نظری و کتاب‌های فقهی و اصولی (سطوح عالیه) تدریس می‌کرد. پس از ورود بروجردی، به درخواست برخی شاگردانش مانند مرتضی مطهری و حسینعلی منتظری به تدریس خارج فقه مشغول شد و چنان‌که خودش گفته از تدریس علوم عقلی بازماند. تدریس خارج در طول اقامت در قم و همچنین در مدت اقامت در نجف ادامه داشت. همچنین او در نجف، در سال ۱۳۴۸ش، طی سیزده جلسه به تدریس مسئله ولایت فقیه پرداخت، که متن آن پس از یک سال، با عنوان ولایت فقیه چاپ شد.

روح‌الله خمینی در قم دروس عرفان نظری را به صورت خصوصی در خانه خود برگزار می‌کرد. در این کلاس‌ها کتاب‌های فُصوص الْحِکَم و فتوحات مَکّیّه نوشته ابن عربی تدریس می‌شد. مهدی حائری یزدی از شاگردان وی در این کلاس‌ها بود.

تدریس خمینی پس از تبعید به پاریس قطع شد. او پس از انقلاب و بازگشت به ایران نیز، به دیگر امور اشتغال داشت و تدریس را آغاز نکرد؛ البته وی در سال ۱۳۵۸ تدریس تفسیر قرآن را آغاز کرد که به صورت هفته‌ای از تلویزیون جمهوری اسلامی ایران پخش می‌شد. این تفسیر که رویکردی عرفانی داشت پس از پنج جلسه، با مخالفت گروهی از مخالفان فلسفه و عرفان و جمعی از عالمان حوزه علمیه مشهد مانند میرزا جواد آقا تهرانی، تعطیل شد.

شمار شاگردان او را در برخی دوره‌ها بیش از هزار نفر شمرده‌اند. برخی از شاگردان دروس فلسفه او عبارتند از: حسینعلی منتظری، مرتضی مطهری، سید محمد بهشتی، عبدالله جوادی آملی، ابراهیم امینی و محمدعلی گرامی.

کتاب‌ها

• کشف اسرار (کتاب)|کشف اسرار
• تحریر الوسیله
• شرح چهل حدیث (کتاب)|شرح چهل حدیث
• ولایت فقیه
• جهاد اکبر
• مناسک حج
• آداب الصلاة
• سرّ الصلاة
• تفسیر سوره حمد
• طلب و اراده
• شرح دعای سحر
• کتاب البیع (۵ جلد)
• کتاب الطهاره (۴ جلد)
• استفتائات (۳ جلد)
• رساله توضیح المسائل
• وصیت نامه سیاسی الهی
• شرح حدیث جنود عقل و جهل
• صحیفه امام (صحیفه نور) ۲۲ جلد
• مصباح الهدایه الی الخلافة و الولایة
• مناهج الوصول الی علم الاصول (۲ جلد)
• تعلیقات علی شرح فصوص الحکم ومصباح الانس
• انوار الهدایه فی التعلیقة علی الکفایة (۲ جلد)
• رسائل (شامل چند رساله در علم اصول مثل «لاضرر و لا ضرار»، استصحاب، تعادل و تراجیح، اجتهاد و تقلید، و تقیه).

رهبری مبارزه با نظام پادشاهی پهلوی

تا پیش از انقلاب اسلامی، نظام حاکم بر ایران سلطنتی مشروطه بود که به دلیل سرپیچی‌های مداوم دو شاه پهلوی عملا به سلطنتی مطلقه تبدیل شده بود. برنامه‌های نظام حاکم‌ گاه با مبانی دین اسلام و مذهب تشیع سازگار نبود. این عامل باعث اعتراض متدینان و به ویژه علمای مذهبی به حکومت شده بود.

نخستین حرکت

اعتراض رسمی و آشکار امام خمینی به نظام سلطنتی با صدور بیانیه‌ای در سال ۱۳۴۱ آغاز شد. پس از تصویب لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی، نخست در ۱۶ مهر سال ۱۳۴۱ جلسه‌ای با حضور امام خمینی و سایر مراجع قم تشکیل شد. که منجر به صدور اعلامیه‌هایی از سوی علما و امام خمینی گردید.

در ۱۱ آذر سال ۱۳۴۱ش تصویب‌نامه انجمن‌های ایالتی و ولایتی به دنبال مبارزات پیگیر امام خمینی لغو شد. او، پیامی برای ختم این غائله صادر کرد.

ادامه اعتراضات

• ۲ بهمن ۱۳۴۱: تحریم رفراندوم غیرقانونی محمدرضا پهلوی موسوم به «انقلاب سپید»از سوی امام خمینی<
• ۲ فروردین ۱۳۴۲: واقعه فیضیه به دست رژیم شاه
• ۱۵ خرداد ۱۳۴۲: دستگیری شبانه امام خمینی و قیام مردم در اعتراض به دستگیری ایشان
• ۴ تیر ۱۳۴۲: انتقال امام از پادگان قصر به سلولی در عشرت‌آباد
• ۲۱ فروردین ۱۳۴۳: سخنرانی امام خمینی در مسجد اعظم قم پس از آزادی از حبس و حصر
• ۴ آبان ۱۳۴۳: سخنرانی در مخالفت با لایحه کاپیتولاسیون (مصونیت قضایی نظامیان امریکا در ایران)

تبعید به ترکیه

• ۱۳ آبان ۱۳۴۳: بازداشت و تبعید به ترکیه
• ۲۱ آبان ۱۳۴۳: انتقال از آنکارا به بورسای ترکیه

تبعید به نجف

• در تاریخ ۱۳ مهر سال ۱۳۴۴ امام خمینی از ترکیه به بغداد منتقل شد. در تاریخ ۱۶ مهر ۱۳۴۴ از سامرا به کربلا رفت و در روز ۲۳ مهر ۱۳۴۴ وارد نجف شد و بعد از دید و بازدید‌هایی که از سوی علما و مراجع نجف انجام شد در ۲۳ آبان ۱۳۴۴ دروس‌ حوزه‏ خود را شروع کرد.
• ۱۲ اردیبهشت ۱۳۵۶ پیام ایشان به مناسبت چهلم شهدای قم
• ۲ مهر ۱۳۵۷ محاصره منزل امام توسط نیروهای بعثی عراق
• ۱۰ مهر ۱۳۵۷ هجرت از عراق به سوی کویت
• ۱۳ مهر ۱۳۵۷ هجرت از عراق به فرانسه
• ۱۲ بهمن ۱۳۵۷ بازگشت به میهن اسلامی پس از ۱۵ سال تبعید

رهبری نظام جمهوری اسلامی در ایران

در سال ۱۳۵۷ هجری شمسی حرکت انقلابی مردم ایران به پیروزی رسید. امام خمینی در ۱۲ بهمن همان سال به ایران بازگشت و در ۲۲ بهمن نظام سلطنتی رسما شکست خورد. چند ماه بعد در فروردین ۱۳۵۸ شمسی نظام جمهوری اسلامی به رفراندم گذاشته شد و مدتی بعد، قانون اساسی توسط خبرگان منتخب مردم نوشته و به رأی گذاشته شد. بر اساس این قانون نیز امام خمینی به عنوان رهبر جمهوری اسلامی معرفی شد. ایشان تا پایان عمر یعنی خرداد ماه ۱۳۶۸ رهبری این نظام را بر عهده داشتند. تثبیت نظام جمهوری اسلامی ایران، تدوین قانون اساسی، مقابله با درگیری‌های داخلی، فرماندهی جنگ در زمان حمله هشت ساله عراق به ایران، پذیرش صلح با عراق، اصلاح قانون اساسی، مهم‌ترین کارهای او در طول این ده سال به شمار می‌رود.

تأسیس شورای نگهبان

پس از همه‌پرسی قانون اساسی در سال ۱۳۵۸، امام خمینی طی حکمی در ۱ اسفند آن سال، شش فقیه را برای عضویت در شورای نگهبان انتخاب کرد. با انتخاب شش حقوقدانِ شورا در ۲۶ تیر ۱۳۵۹ توسط نمایندگان مجلس، اولین جلسه این شورا تشکیل شد و این نهاد رسماً کار خود را شروع کرد

انطباق قوانین با شرع و قانون اساسی، تفسیر قانون اساسی و نظارت بر انتخابات و همه‌پرسی مهم‌ترین وظایف این شورا است.

تأسیس مجمع تشخیص مصلحت نظام

بنابر قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران قوانین مصوب مجلس شورای اسلامی نباید با احکام شرع و قانون اساسی مخالف باشند. تشخیص این سازگاری با شورای نگهبان است. اختلاف‌های متعدد مجلس و شورای نگهبان باعث شد که امام خمینی به فکر چاره‌ای برای این معضل باشد. او نخست اعلام کرد که اگر دو سوم نمایندگان تصویب قانونی را لازم بدانند، نظر آنان بر نظر شورای نگهبان مقدم است. اما با بیشتر شدن اختلافات، در ۱۷ بهمن ماه ۱۳۶۶ دستور تشکیل مجمع تشخیص مصلحت نظام را داد.

وظیفه اصلی مجمع حل اختلاف مجلس شورای اسلامی با شورای نگهبان است و حل معضلات نظام که از راه‌های عادی قابل حل نیستند، ارائه مشورت به رهبری در تعیین سیاست‌های کلی نظام و در موارد ارجاعی از سوی رهبر از دیگر وظایف این مجمع است.

روز قدس

پیشنهاد روز جهانی قدس برای حمایت مسلمانان از فلسطین و آزادی قدس در برابر رژیم اشغالگر قدس از ابتکارات امام خمینی است. چند ماه بعد از پیروزی انقلاب در ایران، در مرداد سال ۱۳۵۸ هجری شمسی که مصادف با رمضان ۱۳۹۹قمری بود، امام خمینی آخرین جمعه ماه رمضان هر سال را به عنوان روز قدس اعلام کرد و از مسلمانان جهان خواست طى مراسمى همبستگى بين‌المللى خود را در حمايت از حقوق قانونى مردم مسلمان اعلام نمايند. این روز در تقویم رسمی ایران با نام روز جهانی قدس ثبت شده است. از آن پس همه ساله در آخرین جمعه ماه رمضان، در ایران و کشورهای مختلف راهپیمایی برگزار می‌شود.

نامه به گورباچف رهبر شوروی

در اولین روز سال ۱۹۸۹ میلادی برابر با ۱۱ دی ۱۳۶۷ش، امام خمینی نامه‌ای برای میخائیل گورباچف، صدر هیأت رئیسه اتحاد جماهیر شوروی سابق ارسال کرد. این نامه را هیئتی با عضویت عبدالله جوادی آملی، محمدجواد لاریجانی و مرضیه حدیدچی (دباغ) به گورباچف تحویل داد.

این نامه در شرایطی خطاب به رهبر شوروی سابق نگاشته شده بود که تحلیلگران سیاسی نظاره‌گر تجدید نظر طلبی و آغاز تحولات دنیای کمونیسم بودند. امام خمینی با پیش‌بینی فروپاشی نظام شوروی نوشته بود: «از این پس کمونیسم را باید در موزه‌های تاریخ سیاسی جهان جستجو کرد» همچنین در این نامه ضمن نقد تفکر مادی و دعوت سران کمونیسم به معنویت و توجه به دین، توصیه شده بود که برای شناخت بهتر حقایق دینی دانشمندانی را به قم بفرستند.

برائت از مشرکین

یکی از برنامه‌هایی که در سفر حج از سوی زائران و حج‌گزاران ایرانی انجام می‌شد مراسمی بود با عنوان مراسم برائت از مشرکین. این برنامه عبارت بود از راهپیمایی و سخنرانی علیه آمریکا، رژیم صهیونیسم و برخی دولت‌های دیگری که علیه نظام جمهوری اسلامی ایران فعالیت می‌کردند و همه ساله در ۷ ذی‌الحجه در مکه انجام می‌شد.

فتوای قتل سلمان رشدی

در سال ۱۹۸۸میلادی/ ۱۳۶۷ کتابی به نام آیات شیطانی منتشر شد که به اعتقاد اکثر مسلمانان حاوی توهین‌هایی به پیامبر اسلام (ص) بود. در ۲۵ بهمن ۱۳۶۷ امام خمینی طی فتوایی نویسنده آن کتاب را به علت توهین به پیامبر اسلام (ص)، مرتد دانسته و حکم اعدام او را صادر کرد. بعد از مدتی شایع شد که اگر نویسنده کتاب توبه کند حکم قتل او پس گرفته خواهد شد ولی آیت الله خمینی در پاسخ به استفتائی در همین زمینه تاکید کرد که سلمان رشدی (نویسنده کتاب) حتی اگر توبه کند و زاهد زمان هم بشود حکم او تغییر نخواهد کرد.

آراء و اندیشه‌ها

برخی از آراء و اندیشه‌های امام خمینی چنین است:

ولایت مطلقه فقیه

امام خمینی نخستین بار در نجف و در درس‌هایی که بعدها با نام حکومت اسلامی منتشر شده، نظریه ولایت فقیه را مطرح کرد. اساس این نظریه آن است که در اندیشه شیعی، حکومت باید زیر نظر یک مجتهد جامع الشرایط اداره شود. پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران این نظریه در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران گنجانده شد و نظام جمهوری اسلامی بر اساس این نظریه بنیاد نهاده شد.

امام خمینی در سال‌های پایانی عمر خود نظریه ولایت مطلقه فقیه را مطرح کرد و اختیارات حکومتی فقیه را معادل اختیارات پیامبر اسلام(ص) و امامان(ع) دانست. در این نظریه فقیه می‌تواند احکام اولیه شرع را نیز بر اساس مصلحت نظام اسلامی به طور موقت تعطیل کند.

نقش زمان و مکان در اجتهاد

امام خمینی در اسفند سال ۱۳۶۷ پیامی برای حوزه‌های علمیه صادر کرد که به منشور روحانیت معروف شد. او در بخشی از این پیام، اجتهاد مصطلح در حوزه‌های علمیه را برای اداره جامعه ناکافی دانست و تاکید کرد که زمان و مکان دو عنصر تعیین کننده در اجتهاد هستند. زمان و مکان باعث تغییر نگاه مجتهد به یک موضوع و در نتیجه تغییر حکم خواهند شد. او پیش‌تر نیز در نامه‌ای که به منشور برادری معروف شد بر ناکافی بودن اجتهاد مصطلح در حوزه‌ها تصریح کرده بود.

جواز بازی با شطرنج

بازی با شطرنج از نظر بسیاری از فقیهان شیعه حرام شمرده می‌شود. امام خمینی در سال ۱۳۶۷ در پاسخ به یک استفتاء نوشت: در صورتی که شطرنج به عنوان آلات قمار، شناخته نشود، بازی با آن بدون شرط‌بندی، حرام نیست. این فتوا که به نوعی جدید شمرده می‌شد، واکنش‌هایی در پی داشت. یکی از شاگردانش نامه‌ای اعتراض‌آمیز نوشت. امام خمینی در پاسخ، بر فتوای خود تأکید و از نوع نگاه رایج فقیهان به ادله فقهی انتقاد کرد.

از نگاه دیگران

• آیت‌الله خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی ایران: «شخصیت عظیم رهبر کبیر و امام عزیز ما حقاً و انصافاً پس از پیامبران خدا و اولیای معصومین، با هیچ شخصیت دیگری قابل مقایسه نبود. او ودیعه خدا در دست ما، حجت خدا بر ما، و نشانه عظمت الهی بود.که در سفر اخیر به پاریس به ملاقات و زیارت ایشان رفتم، چیزهایی از روحیه او درک کردم که نه فقط بر حیرت من بلکه بر ایمانم افزود.»
• محمد فاضل لنکرانی از مراجع تقلید شیعه: امام نه تنها شخصیت منحصر به فرد عصر ما بود، بلکه در طول ۱۴۰۰ سال گذشته به جز ائمه معصومین که از آنها بگذریم، در بین علمای اسلام- اعم از شیعه وسنی- چنین فردی را نداریم و تاریخ به ما نشان نداده است. این نعمتی بود که خداوند به ما عنایت کرد.
• آیت‌الله اراکی از مراجع تقلید شیعه: کار امام فقط و فقط برای رضای خداست و این مرد از آن مردهایی است اگر در روز عاشورا بود، این هفتاد و دو تن می‌شدند هفتاد و سه تن. می‌رفت جنگ و سینه‌اش را سپر می‌کرد جلوی شمشیر و نیزه، و این از این جور اشخاص بود.
• آیت الله شبیری زنجانی امام خمینی را بهره‌مند از دلی قوی و او را در شجاعت از نوادر قرون و مشابه مدرس دانسته است.
• احسان توفیق بعدرانی، امام جمعه بزرگ‌ترین مسجد دمشق:امام خمینی همواره الگوی گران‌قدر و گران‌مایه‌ای برای تمامی مسلمانان جهان خصوصاً در زمینه ایجاد وحدت اسلامی است.
• گورباچف رهبر شوروی: آیت‌الله خمینی فراتر از زمان می‌اندیشید و در بعد مکان نمی‌گنجید.

دیوان شعر

نخستین بار یک هفته بعد از درگذشت امام خمینی یکی از اشعار او منتشر شد. این شعر که مضمونی عرفانی داشت به زودی در بین عموم مردم معروف شد.

من به خال لبت ای دوست گرفتار شدم

چشم بیمار تو را دیدم و بیمار شدم

فارغ از خود شدم و کوس انا الحق بزدم

همچو منصور خریدار سر دار شدم

غم دلدار فکنده است به جانم، شرری

که به جان آمدم و شهره بازار شدم

در میخانه گشایید به رویم شب و روز

که من از مسجد و از مدرسه بیزار شدم

جامه زهد و ریا کندم و بر تن کردم

خرقه پیر خراباتی و هشیار شدم

واعظ شهر که از پند خود آزارم داد

از دم رند می‌آلوده مددکار شدم

بگذارید که از بتکده یادی بکنم

من که با دست بت میکده بیدار شدم

بعد از مدتی دیوان کامل شعر امام خمینی با عنوان دیوان امام منتشر شد. دیوان شعر امام کتابی است که در شش فصل شامل غزلیات، رباعیات، قصاید، مسمط، ترجیع‌بند و اشعار پراکنده تنظیم شده و اولین بار توسط مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی در ۴۳۸ صفحه انتشار یافته است. در این دیوان علاوه بر غزل، رباعیات فراوانی نیز منتشر شده است که تعدادی از آن‌ها خطاب به عروس امام خمینی (همسر سید احمد خمینی) سروده شده است. سه بیت از سروده او درباره نقش و جایگاه استادش شیخ عبدالکریم حائری در ضمن قصیده‌ای در قالب مُسَمَّط بلند این است:

راستى اين آيت‌الله گر در اين سامان نبودى‌

كشتى اسلام را از مِهر پُشتيبان نبودى‌

دشمنان را گر كه تيغ حِشمتش بر جان نبودى‌

اسمى از اسلاميان و رسمى از ايمان نبودى‌

حَبّذا از يزد، كز وى، طالع اين خورشيد جان شد

جاى دارد گر نهد رو آسمان بر آستانش‌

ابر فيضش بر سر اسلاميان گوهرفشان است‌

باد عدلش از فراز شرق تا مغرب وزان است

داد علمش شهره دستان شهود داستان است‌

حُجّت كُبرى ز بعد حضرت صاحب زمان است‌

بسیاری از شعرای معاصر همچون حمید سبزواری، جواد محقق، عبدالجبار کاکایی، رحیم زریان، محمدعلی بهمنی، کامران شرفشاهی، سعید بیابانکی، صابر امامی، عباس چشامی و امیر مرزبان، در ارتباط با این دیوان اظهار نظرهایی کرده‌اند.

ترجمه اشعار این دیوان که عمدتاً در سبک عراقی سروده شده‌اند، به هندی، عربی، انگلیسی و چندین زبان دیگر انتشار یافته است. کتابی نیز با عنوان فرهنگ موضوعی و شرح و تفسیر دیوان امام خمینی به قلم قادر فاضلی منتشر شده است.

از سروده‌های امام خمینی :

من پشّه‌ام از لُطف تو طاووس شوم‏

یک قطره ام از یَم تو قاموس شوم

گر لُطف کنی پر بگُشایم چو مَلَک

‏‏‏آمادۀ پابوس شه طوس شوم‏

آثار درباره امام خمینی

درباره امام خمینی آثار علمی‌، هنری و چندرسانه‌ای بسیاری خلق شده است.

کتاب‌ها

• کتاب‌های خاطرات مرتبط به امام خمینی بخشی از آثار منتشره درباره او است. این کتاب‌ها گاه به طور مستقیم به خاطرات مربوط به امام خمینی می‌پردازند و گاه در ضمن گزارش زندگی شاگردان و اطرافیان ایشان، خاطرات مشترک نیز نقل شده است. کتاب‌های پا به پای آفتاب، که در ۸ جلد گردآوری شده است معروف‌ترین کتاب در این زمینه است. امام به روایت دانشوران، پرتوی از خورشید، خاطرات سال‌های نجف در دو جلد، و در سایه آفتاب نوشته محمدحسن رحیمیان از دیگر آثار در این زمینه‌اند.
• مجموعه اسناد مرتبط با فعالیت‌های سیاسی امام خمینی در دوران مبارزه با نظام سلطنتی پهلوی در ۲۲ جلد منتشر شده است.بررسی و تحليلی از نهضت امام خمینی از مجموعه‌های قدیمی در زمینه بررسی فعالیت های سیاسی امام خمینی است که توسط سید حمید روحانی (زیارتی) تحقیق و تدوین شده است. نویسنده برای مستند کردن کتاب خود از عکس‌ها، اعلامیه‌ها، نامه‌های علما، تلگراف‌ها، استفتائات و کارت‌های تبریک استفاده کرده است.
• منظومه فکری امام خمینی، که دربردارنده ۲۴ مقاله از نویسندگان مختلف است. این کتاب با هدف معرفی نظام‌مند بخش‌های فکری و مبانی اندیشه او تألیف شده است.
• دانشنامه امام خمینی: این دانشنامه در ۱۰ جلد به ابعاد مختلف زندگی شخصی، ویژگی‌های شخصیتی، عملکرد، دیدگاه‌ها و مسایل پیرامونی امام خمینی و نیز افراد مرتبط با او می‌پردازد. این دانشنامه توسط مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی تدوین و در سال ۱۳۹۹ش از آن رونمایی شد. در این دانشنامه بیش از ٨۶٠ مدخل اصلی و بیش از ۵٠٠ مدخل ارجاعی وجود دارد و بیش از یک‌سوم مقاله‌های آن دارای تصویر است.

• دایرة المعارف مصوّر تاریخ زندگی امام خمینی، نویسنده: جعفر شیرعلی‌نیا، سایان، تهران، ۱۳۹۳ش.

مقالات و پایان‌نامه‌ها

مقالات منتشر شده درباره زندگی یا اندیشه‌های امام خمینی در جایی جمع‌آوری نشده است. همه ساله در سالگرد درگذشت او در نیمه خرداد روزنامه‌ها و مجلات بخشی از فضای خود را به مقاله‌هایی با محوریت امام خمینی اختصاص می‌دهند. در پایگاه اینترنتی پرتال امام خمینی چکیده بیش از ۵۵۰ پایان‌نامه دانشگاهی که موضوع آن‌ها بررسی اندیشه‌ها و زندگی امام خمینی است، منتشر شده است.

آثار چند رسانه‌ای

• فیلم سینمایی فرزند صبح به کارگردانی بهروز افخمی.
• مجموعه تلویزیونی صنوبر به کارگردانی مجتبی راعی<
• مستند امام روح الله. ساخته شبکه تلویزیونی المنار لبنان. که به زبان عربی در ده قسمت به مرور زندگی امام خمینی پرداخته است. این اثر به فارسی دوبله و پخش شد.

پیوند به بیرون

• دائرة المعارف بزرگ اسلامی
• «ویکی امام خمینی»
• سایت امام خمینی
• پرتال امام خمینی
• ايدئولوژی انقلابی امام خمینی احيای تشيع
• متن صحیفه نور
• مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی
• پا به پای آفتاب - سینمایی زیبا درباره امام خمینی