سید محمدکاظم شریعتمداری

سید محمدکاظم شریعتمداری

مرجع تقلید
نام کامل	سید محمدکاظم حسینی شریعتمداری
تاریخ تولد	۱۵ دی ۱۲۸۴
زادگاه	تبریز
تاریخ وفات	۱۴ فروردین ۱۳۶۵
شهر وفات	تهران
محل دفن	قبرستان ابوحسین در قم
محل سکونت	قم
استادان	حائری یزدی میرزا جواد ملکی تبریزی آقاضیاء عراقی سید ابوالحسن اصفهانی
شاگردان	مکارم شیرازی امام موسی صدر جعفر سبحانی،موسوی اردبیلی سیدموسی شبیری زنجانی
محل تحصیل	تبریز قم نجف
اجازه اجتهاد از	حائری یزدی آقاضیاء عراقی سید ابوالحسن اصفهانی
تالیفات	هدایة العباد الی طریق الرشاد تعلیقه بر عروة الوثقی مباحث حول قرآن

سید محمدکاظم شریعتمداری (۱۵ دی ۱۲۸۴ در تبریز - ۱۴ فروردین ۱۳۶۵ در تهران) یا سید کاظم شریعتمداری از مراجع تقلید شیعه پس از فوت آیت‌الله بروجردی.

شریعتمداری مؤسس مجله مکتب اسلام، دارالتبليغ اسلامى و مؤسس حزب جمهوری خلق مسلمان ایران بود. وی در ابتدا از حامیان انقلاب اسلامی ایران بود و در رفراندوم فروردین ۱۳۵۸ به نظام جمهوری اسلامی رأی داد، اما در آذر ۱۳۵۸ در همه‌پرسی برای تأیید قانون اساسی، به مخالفت با اصل ۱۱۰ پرداخت که درباره اختیارات ولی‌فقیه بود.

زندگی‌نامه

سید محمدکاظم حسینی شریعتمدار در ۱۵ دی سال ۱۲۸۴ در تبریز به‌دنیا آمد.

• آغاز به تحصیلات مقدماتی در تبریز در سال ۱۲۹۳
• هجرت به قم در سال ۱۳۰۳ جهت ادامه تحصیل در ۱۹ سالگی و شرکت در درس خارج شیخ عبدالکریم حائری یزدی،‌ مؤسس حوزۀ علمیۀ قم و میرزا جواد ملکی تبریزی
• هجرت به نجف و حضور در درس آقاضیاء عراقی و سید ابوالحسن اصفهانی شرکت کرد
• دریافت اجازه اجتهاد از شیخ عبدالکریم حائری
• بازگشت به تبریز در سال ۱۳۱۳ و تدریس در حوزه علمیه طالبیه
• بازگشت به قم و شروع به تدریس در سال ۱۳۲۹ وی علاوه بر درس‌های عمومی به تدریس خصوصی برای شاگردان نزدیک خود نیز می‌پرداخت و افرادی مانند امام موسی صدر، مکارم شیرازی، موسوی اردبیلی، جعفر سبحانی و سید موسی شبیری زنجانی در درس خصوصی او شرکت می‌کردند.

آثار

• رساله‌ای در اجتماع امر و نهی
• رساله‌ای در نهی در معاملات
• رساله‌ای در لباس مشکوک
• تعلیقه بر وسیلة النجاة
• رساله عملیه
• مناسک حج
• هدایة العباد الی طریق الرشاد
• تعلیقه بر عروة الوثقی
• فروع علم اجمالی و قاعده فراغ و تجاوز
• مباحث حول قرآن

فعالیت‌های تبلیغی

اجتماعی

شریعتمداری در برخی موضوعات فرهنگی مانند رواج بی‌بندوباری در کشور بیانیه‌هایی صادر کرد و استفاده از تلویزیون را به علت فساد حرام دانست.

شریعتمداری با نفوذ بهائیت مقابله می‌کرد و در سال ۱۳۵۱ خریدوفروش نوشابه‌هایی را که در دست گروه‌های بهائی بود، حرام دانست. همچنین در سال ۱۳۵۵ مردم را تشویق به بستن حساب‌های خود در بانک صادرات کرد؛ چرا که یک بهائی سهامدار عمده آن شده بود.

تبلیغی

• تأسیس مجله مکتب اسلام در سال ۱۳۳۷ و افرادی مانند ناصر مکارم شیرازی، جعفر سبحانی و حسین نوری همدانی در هیئت تحریریه آن حضور داشتند.
• مؤسس و مدیر مؤسسه دارالتبلیغ که دارای کتابخانه عمومی و امانی، انتشارات و چاپخانه، بیمارستان و درمانگاه، مدرسه علمیه بانوان (دار الزهراء) و شعبه‌های مختلف در تهران، اهواز، تبریز و پاکستان بود.
• مجله پژوهشی «الهادی» به عربی،
• مجله «پیام شادی» به فارسی و برای کودکان
• مجله «بشائر» به عربی و برای کودکان
• مجله «نسل نو» برای مخاطبان جوان

فعالیت‌های سیاسی

پیش از انقلاب اسلامی

شریعتمداری از جمله روحانیان میانه‌رو معرفی شده است که در عین مخالفت با حکومت پهلوی، حاضر به مبارزه قهرآمیز و تند نبوده است. رسول جعفریان معتقد است درخواست شریعتمداری از حکومت پهلوی، تا تیر ۱۳۵۷ش چیزی بیشتر از برگزاری انتخابات آزاد نبود. شریعتمداری موافق برانداختن سلطنت نبود و بر برگزاری انتخابات و عمل به قانون اساسی در چهارچوب سلطنت مشروطه تأکید داشت. او قانون اساسی مشروطه مصوب ۱۲۸۵ (۱۹۰۶م) را تأیید می‌کرد.

شریعتمداری در سفر محمدرضا شاه به تبریز پس از سقوط فرقه دموکرات آذربایجان در سال ۱۳۲۶ در مدرسه طالبیه تبریز با وی دیدار کرد. این دیدار در شرایطی بود که وی در زمره روحانیون درجه دوم تبریز قلمداد می‌شد و روحانیون درجه اول تبریز از ملاقات با شاه خودداری کردند. شریعتمداری در اعتراضاتش کمتر شخص شاه را مورد حمله قرار می‌داد و بیشتر کارگزاران حکومتی مانند نخست‌وزیر، وزرا و مجلسیان، مورد انتقاد او قرار می‌گرفتند. او در شهریور ۱۳۴۲ش به‌استناد نبود آزادی بیان و ممنوعیت مجالس دینی و وعظ، انتخابات مجلس را تحریم کرد و در واکنش به ماجرای کاپیتولاسیون و نفوذ بهائیان در دستگاه‌های حکومتی، مواضعی گرفته بود.

شریعتمداری سرکوب مردم در قیام ۱۵ خرداد سال ۱۳۴۲ را لکه ننگینی دانست و از امام خمینی حمایت کرد. با این حال پس از موضع‌گیری در وقایع سال ۱۳۴۲ از شدت اعتراض‌های او کاسته شد و روش ملایمی در برابر حکومت در پیش گرفت و در پیامی در محرم همان سال گفت که دیگر در مسائل سیاسی مداخله نمی‌کند.

شریعتمداری در پی بازداشت امام خمینی پس از سخنرانی در عاشورای ۱۳۴۲، از قم به تهران رفت و به‌همراه محمدتقی آملی از علمای تهران و سید محمدهادی میلانی از علمای مشهد، حکم اجتهاد امام خمینی را امضا کردند تا قانون تراز شامل امام خمینی شود و او از محاکمه نجات یابد.

پس از انقلاب اسلامی

سید کاظم شریعتمداری یکی از مراجع چهارگانه در زمان انقلاب اسلامی بود. او در فروردین ۱۳۵۸ در ذیل اعلامیه‌ای اعلام کرد در رفراندوم به جمهوری اسلامی رأی خواهد داد و از جمهوری اسلامی دفاع کرد. برخی طرفداران شریعتمداری، حزب خلق مسلمان را در برابر حزب جمهوری اسلامی تأسیس کردند که مشکلات و درگیری‌هایی به‌وجود آورد.

شریعتمداری در موضوع قانون اساسی طرفدار قانون اساسی مشروطه، مصوب سال ۱۲۸۵ بود و بر آن بود که در جمهوری اسلامی نیز می‌توان همان قانون اساسی را بدون سلطنت پذیرفت. شریعتمداری در ۹ آذر ۱۳۵۸ در مورد همه‌پرسی برای تأیید قانون اساسی، اعلامیه‌ای صادر کرد و با اصل ۱۱۰ که در مورد اختیارات ولی فقیه بود مخالفت کرد.

ماجرای کودتای صادق قطب‌زاده و خلع از مرجعیت

سید کاظم شریعتمداری در ابتدای سال ۱۳۶۱ متهم به اطلاع و حمایت مالی و سیاسی از کودتای صادق قطب‌زاده (کودتای نوژه) شد. بر اساس اقرار برخی افراد، شریعمتداری به یکی از روحانیان تهران پولی داده بود تا به قطب‌زاده داده و در کودتا هزینه کند. همچنین علیه او مطرح شد که از کودتا اطلاع یافته ولی اقدامی در جهت جلوگیری از آن به عمل نیاورده است. در مقابل، شریعتمداری ابتدا در نامه‌ای چهار صفحه‌ای تمام اظهارات قطب‌زاده را تکذیب کرد و تنها پذیرفت که روحانی‌ای به‌نام مهدوی به نزد او آمده، بدون ذکر نام قطب‌زاده مطالبی را از بعضی گروه‌ها نقل کرده و او با آن سخنان موافقت نکرده، بلکه از آن نهی کرده و آن را خلاف شرع دانسته است. پس از آن توبه‌نامه‌ شریعتمداری در تلویزیون پخش شد. طبق نقل سید محمد موسوی خوئینی‌ها دبیرکل مجمع روحانیون مبارز، امام خمینی پس از مشاهده این اعتراف گفته بود که ای کاش صداوسیما آن را پخش نمی‌کرد. هاشمی رفسنجانی در خاطرات روز ۳۰ فروردین سال ۱۳۶۱ از قول سید احمد خمینی نقل کرده است که شریعتمداری در مذاکره با سپاه قم به اطلاع خود از قصد قطب‌زاده اعتراف کرده است.

در اردیبهشت سال ۱۳۶۱، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، سلب مرجعیت سید کاظم شریعتمداری را اعلام کرد. برخی معتقدند امام خمینی با این کار موافق بود و در مقابل، دیگران معتقدند امام، اطلاعی از این عمل جامعه مدرسین نداشته و بدان راضی نبوده است.

درگذشت

سید کاظم شریعتمداری پس از تحمل یک دوره‌ بیماری در ۱۴ فروردین ۱۳۶۵ در بیمارستان مهراد تهران درگذشت. وی به‌اتهام اطلاع و حمایت از کودتای قطب‌زاده در خانه خود محصور شد و سرانجام در حصر خانگی درگذشت. شریعتمداری وصیت کرده بود در حسینیه‌اش غسل داده شود، سید رضا صدر (برادر امام موسی صدر) بر او نماز بخواند و در حرم حضرت معصومه و یا در خانه‌اش دفن گردد. با این حال پس از انتقال جنازه‌اش به قم، در قبرستان ابوحسین قم دفن گردید.

سید محمدرضا گلپایگانی در نامه‌ای از اینکه «بدون تشییع و احترامات لازمه، و تدفین مخفیانه در محل غیرمناسب واقع شده» ابراز تأسف شدید نمود. همچنین حسینعلی منتظری که در زمان درگذشت شریعتمداری قانم‌مقام رهبر جمهوری اسلامی ایران بود، در خاطراتش که در دوره برکناری وی از سمت قائم‌مقام رهبری منتشر شد، نوشته است که وی نیز به عمل نکردن به وصیت شریعتمداری معترض بوده است. اکبر هاشمی رفسنجانی در خاطرات روز ۱۵ فروردین سال ۱۳۶۵ نوشته است که دفن بدون سروصدا و تنها با حضور خانواده بر اساس تصمیم جامعه روحانیت مبارز بوده است. وی در خاطرات این روز نوشته است که در قم گروهی از طرفداران وی تظاهرات به راه انداخته‌اند.

سید محمدکاظم شریعتمداری در آثار فرهنگی

مستند آلترناتیو

مقاله‌های اصلی: مجموعه مستند تارکد و مستند آلترناتیو

«تارکد» یک مجموعه مستند ۱۰ قسمتی به کارگردانی محمدصالح نیکنام است که در هر قسمت به موضوعات مرتبط با پرونده‌های حساس دهه‌ی اول پس از انقلاب اسلامی می‌پردازد. سوژه‌های این مستند از سال ۵۷ تا ۶۷ را شامل می‌شود و بیشتر ناظر به پرونده‌هایی است که سویه‌های امنیتی داشته‌اند و محل ابهامات و بحث‌های زیادی بوده‌اند؛ از جریانات نخست‌وزیری گرفته تا پرونده‌های مربوط به سینما رکس، عباس امیرانتظام، آیت‌الله شریعتمداری و پرونده‌های پربحث دیگر. وجه تمایز اصلی این مجموعه تمرکز دقیق بر اسناد است که در تولید این مستند پیدا شد و بسیاری از آن‌ها برای نخستین‌بار بازخوانی می‌شود. در این مجموعه سراغ اسنادی رفتند که از لانه جاسوسی سفارت آمریکا کشف شده است. این اسناد بسیار حیرت‌انگیز است و اطلاعات قابل تأملی در آن‌ها دیده می‌شود.

اولین قسمت از این مجموعه با نام مستند آلترناتیو به ماجرای کودتای آقای سید کاظم شریعتمداری می‌پردازد.

پیوند به بیرون

• ‌فرایند خلع سید کاظم شریعتمداری از مرجعیت