مرتضی مطهری
مرتضی مطهری (۱۳ بهمن ۱۲۹۸ – ۱۱ اردیبهشت ۱۳۵۸) مشهور به شهید مطهری یا استاد مطهری، اسلامشناس و متفکر برجسته شیعه است. مطهری از افراد تأثیرگذار و از رهبران فکری انقلاب اسلامی ایران به شمار میرود. وی ریاست شورای انقلاب را تا روز شهادت برعهده داشت.
پیش از انقلاب اسلامی، مبارزات فکری مطهری در مقابله با جریانات فکری مارکسیستی در ایران نقش قابل توجهی در رویگردانی جوانان از این تفکرات داشت. او از بنیانگذاران حسینیه ارشاد است.
مطهری از شاگردان علامه طباطبایی و امام خمینی بود. مطهری آثاری متعددی در کلام و فلسفه اسلامی نوشته است. روزآمدسازی و تبیین آموزههای اسلام و تشیع، از ویژگیهای فعالیتهای فکری او است. مطهری، آموزههای اسلامی را که قبلاً در قالب بیاناتی پیچیده ارائه میشد، به سبک ویژه خود، به صورت آسان و با زبان روز در اختیار مخاطبان قرار میداد. مجموعه کتابهای او در موضوعات مختلف دینی بارها به زبانهای مختلف منتشر شده است.
سالروز شهادت مرتضی مطهری، در ایران روز معلم خوانده شده و آیینهای بزرگداشتی در همین ارتباط برگزار میشود.
زندگی و تحصیل
مرتضی مطهری در ۱۳ بهمن ۱۲۹۸ش، ۱۲ جمادیالاول ۱۳۳۸ق، در فریمان از توابع مشهد به دنیا آمد.[۱]
محمدحسین مطهری (درگذشته سال ۱۳۵۰ش)، پدر شهید مطهری روحانی مورد احترام مردم در فریمان [۲] و از شاگردان آخوند خراسانی بود.[۳] مطهری گفته است اولین بار ایمان و تقوا و عمل صالح و راستی «معظّم له» مرا به راه راست آشنا ساخت.[۴]
شهید مطهری مقدمات را نزد پدرش فراگرفت[۵] و از ۱۳ سالگی (سال ۱۳۱۱ش) در حوزه علمیه مشهد مشغول به تحصیل شد.[۶] در سال ۱۳۱۶ش او به قم رفت و حدود ۱۵ سال در آنجا اقامت کرد و از درس اساتید آنجا همچون آیت الله بروجردی، امام خمینی و سید محمدحسین طباطبایی بهره برد.[۷] پس از آن چنانکه همسرش تصریح کرده، به دلایل معیشتی، قم را ترک کرده و به تهران مهاجرت کرد.[۸]
استادان و چهرههای تأثیرگذار
مهمترین استادان و چهرههای تأثیرگذار بر مرتضی مطهری، عبارتاند از:
امام خمینی: مرتضی مطهری در فلسفه، به همراه حسینعلی منتظری، سید رضا صدر، مهدی حائری یزدی و چند تن دیگر، از شاگردان درس خصوصی اسفار امام خمینی بوده است.[۹] این درس که آخرین تدریس فلسفه امام خمینی بوده است، پیش از سال ۱۳۲۸ش آغاز شده و تا سه سال پس از آن ادامه یافته است.[۱۰] مطهری، در مقدمه کتاب «علل گرایش به مادیگری» که پیش از پیروزی انقلاب اسلامی ایران انتشار یافته، بی آنکه بهصراحت از امام خمینی نام ببرد، حضور در درس اخلاق وی را موجب سرمستی دانسته و تصریح کرده که تأثیر درس اخلاق امام خمینی تا چند روز بعد پابرجا بوده است.[۱۱] مطهری بخش مهمی از شخصیت فکری و روحی خود را تحت تأثیر درس اخلاق و سایر درسهایی میداند که در طول ۱۲ سال از امام خمینی فراگرفته است.[۱۲][۱۳]
علامه طباطبایی: مطهری، در الهیات شفا، شاگرد درس خصوصی علامه طباطبایی بوده که در میانه سالهای ۱۳۲۹ تا ۱۳۳۲ش، با حضور حسینعلی منتظری، سید محمد حسینی بهشتی، محمد واعظزاده خراسانی و چند تن دیگر برقرار بوده است.[۱۴] او همچنین از حاضران جلسات هفتگی خصوصیای بوده که علامه طباطبایی، مقالات فلسفی خود را در آن ارائه میکرده است. کتاب «اصول فلسفه و روش رئالیسم» با حواشی مطهری، حاصل جلسات مذکور بوده است.[۱۵] مرتضی مطهری، سید محمدحسین طباطبایی را یکی از خدمتگزاران بسیار بزرگ اسلام معرفی کرده و تصریح کرده که «سالیان دراز، از فیض پربرکت این مرد بزرگ، بهرهمند» بوده است.[۱۶] استاد دیگر مطهری در فلسفه، میرزا مهدی آشتیانی بوده است.[۱۷]
آیت الله بروجردی: شهید مطهری گرچه در فقه و اصول فقه، در درسهای مختلف عالمانی از جمله سید محمد حجت کوهکمری، سید محمد محقق داماد، سید محمدتقی خوانساری، سید احمد خوانساری، سید محمدرضا گلپایگانی و سید صدرالدین صدر شرکت میکرد، اما مهمترین استاد او در فقه و اصول، سید حسین طباطبایی بروجردی دانسته شده که بیش از ۱۰ سال در درس وی حضور مییافته است.[۱۸] مرتضی مطهری همچنین از ابتدا در اولین دوره درس خارج اصول فقه امام خمینی که تا سال ۱۳۳۰ برقرار بوده،[۱۹] حضور مییافته است.[۲۰]
میرزا علی آقای شیرازی: به گفته مطهری، واسطه آشنایی او با نهج البلاغه، میرزا علیآقا شیرازی بوده است.[۲۱] مطهری در سفری تابستانی به اصفهان، و به پیشنهاد هممباحثهاش، حسینعلی منتظری، در درس نهج البلاغه او حضور یافته[۲۲] و در بخشی از کتاب عدل الهی، میرزا علی آقای شیرازی را نهج البلاغهٔ مجسم خوانده[۲۳] و تاکید کرده که میرزا علی آقای شیرازی که با نهج البلاغه همدم بود و نبضش با نهج البلاغه میزد، دست او را گرفته و اندکی وارد دنیای نهج البلاغه کرده است.[۲۴] مطهری مدتی نیز از شاگردان آیت الله سید رضا بهاءالدینی بوه است.
سید محمدحسین حسینی تهرانی: مطهری هشت سال پایانی عمر خویش را بر اساس توصیه و ارشاد استادش علامه طباطبایی تحت تربیت اخلاقی سید محمدحسین حسینی تهرانی قرار گرفته بود و دستورات سلوکی و اخلاقی را از او دریافت میکرده است.[۲۵] او همچنین برخی از دروس حوزههای علمیه مانند شرح منظومه، شرح مطالع الانوار فی المنطق، شرح تجرید در کلام و مکاسب و کفایة الاصول را تدریس کرده است.[۲۶]
فعالیتهای دینی و اجتماعی
مرتضی مطهری سال ۱۳۳۱ش از قم به تهران مهاجرت کرد و در مدرسه سپهسالار (دانشگاه شهید مطهری فعلی) و مدرسه علمیه مروی تدریس کرد. نخستین اثرش یعنی شرح کتاب اصول فلسفه و روش رئالیسم (اثر استادش سید محمدحسین طباطبایی) را در سال ۱۳۳۲ منتشر کرد و از سال ۱۳۳۴ به تدریس در دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران مشغول شد.[۲۷] مطهری در طول این سالها با گروه فدائیان اسلام ارتباط داشت.[۲۸]
در ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ و در پی اعتراضات مردم به نظام سلطنتی پهلوی که امام خمینی را بازداشت کرده بود مطهری نیز به همراه عدهای دیگر از روحانیون، زندانی و پس از ۴۳ روز آزاد شد.[۲۹] بعد از قیام ۱۵ خرداد همکاری با جمعیتهای مؤتلفه اسلامی را آغاز کرد.[۳۰] در سال ۱۳۴۴ش به خاطر انتشار داستان راستان موفق به دریافت جایزه از یونسكو شد.[۳۱]
راهاندازی حسینیه ارشاد
اقدام به تأسیس حسینیه ارشاد به کمک چند تن از همفکران در سال ۱۳۴۶ شمسی، یکی از مهمترین کارهای مطهری دانسته شده است.[۳۲] مطهری در عاشورای سال ۱۳۹۰ قمری برابر با اسفند ۱۳۴۸ شمسی در حسینیه ارشاد علیه صهیونیسم سخنرانی کرد که منجر به دستگیری وی شد.[۳۳] او در سال ۱۳۴۹ش به خاطر دعوت به جمعآوری کمک برای آوارگان فلسطینی دستگیر شد و مورد بازجویی قرار گرفت[۳۴] و در سال ۱۳۵۰ به خاطر همکاری با حسینیه ارشاد به وسیله ساواک دستگیر و پس از بازجویی آزاد شد. اختلافنظرهای موجود بین او و علی شریعتی، باعث جدایی مطهری از حسنیه ارشاد در سال ۱۳۴۹ش شد.[۳۵]
تدریس در حوزه علمیه قم و دانشگاه تهران
مطهری در طول سالهای دهه سال ۱۳۵۰ شمسی، به توصیه امام خمینی هفتهای دو روز به قم عزیمت کرده و به تدریس در حوزه علمیه قم میپرداخت و همزمان در تهران نیز سلسله جلسات درسی در منزل و غیره تشکیل میداد. مطهری در سالهای ۱۳۵۱-۱۳۵۳ش در مسجد الجواد، مسجد جاوید و مسجد ارک تهران و دیگر مراکز دینی تهران سخنرانی میکرد تا این که در سال ۱۳۵۴ش ممنوع المنبر شد.[۳۶] رژیم شاه در سال ۱۳۵۵ش مطهری را (به بهانه درگیری با یک استاد کمونیست دانشکده الهیات) از دانشکده الهیات بازنشسته کرد.[۳۷] وی در همین سال با همکاری چند تن از روحانیان تهران، جامعه روحانیت مبارز تهران را بنیانگذاری کرد. همچنین با سفر به نجف، با امام خمینی دیدار کرد.[۳۸] او همچنین برخی از دروس حوزههای علمیه مانند شرح منظومه، شرح مطالع الانوار فی المنطق، شرح تجرید در کلام و مکاسب و کفایة الاصول را تدریس کرده است.[۳۹]
نقشآفرینی در انقلاب اسلامی
مطهری در سال ۱۳۵۶ش در برگزاری چهلم شهادت سید مصطفی خمینی در مسجد ارک تهران نقش اصلی را داشت و امام خمینی در نامهای از او خواست که از کسانی که در مسجد ارک حضور داشتند، تشکر نماید.[۴۰]
بعد از اوجگیری مبارزات مردم ایران علیه نظام پادشاهی پهلوی در سال ۱۳۵۷ش و استقرار امام خمینی در پاریس به آنجا رفت و مسئولیت تشکیل شورای انقلاب اسلامی را از طرف امام خمینی به عهده گرفت. وی همچنین هنگام بازگشت امام خمینی از تبعید به ایران، عهدهدار مسوولیت کمیته استقبال از ایشان بود و در روز ورود امام به ایران قبل از سخنرانی ایشان در بهشت زهرا سخنرانی کوتاهی ایراد کرد.[۴۱]
اندیشهها
مطهری برای تبیین اندیشهها و آموزههای شیعه تلاش فراوانی کرد و آثار متعددی پدید آورد. او در این زمینه دیدگاههای خاص خود را نیز مطرح میکرد که برجستهترین آنها عبارتاند از:
ولایت فقیه
از دیدگاه شهید مطهری در عصر غیبت فقیهان واجد شرایط از سوی امام معصوم به ولایت نصب شده و نایبان آنان به شمار میروند. او معتقد بود در عصر غیبت امام مهدی(عج) که حاکمیت بهعنوان «فقیه جامع شرایط» واگذار شده، مردم مصادیق این عنوان را شناسایی کرده و از میان آنان یک نفر را انتخاب میکنند.
شهید مطهری معتقد است: «ولایت فقیه به این معنا نیست که فقیه خود در راس دولت قرار بگیرد و عملا حکومت کند. نقش فقیه در یک کشور اسلامی؛ یعنی، کشوری که در آن مردم، اسلام را بهعنوان یک ایدیولوژی پذیرفته و به آن ملتزم و متعهد هستند، نقش یک ایدیولوگ است، نه نقش یک حاکم. وظیفه ایدئولوگ این است که بر اجرای درست و صحیح ایدئولوژی نظارت داشته باشد. او صلاحیت مجری قانون و کسی را که میخواهد رییس دولت بشود و کارها را در کادر ایدیولوژی اسلام به انجام برساند، مورد نظارت و بررسی قرار دهد».[۴۲]
تحریفات عاشورا
مطهری کتاب حماسه حسینی را با نگاهی انتقادی به باورهای رایج درباره عاشورا و عزاداریها و حتی تاریخ عاشورا منتشر کرد. او در کتاب خود برخی از نقلهای تاریخی معروف مثل عروسی قاسم بن حسن در کربلا را نفی کرد؛[۴۳] و نیز وجود دختری به نام رقیه دختر امام حسین(ع) را تحریف شمرد.[۴۴]
او معتقد بود که باور مردم نسبت به واقعه عاشورا گرفتار تحریف معنوی شده و بیشتر مردم به جای الگوگیری از امام حسین(ع) معتقد شدهاند که امام حسین فدا شده تا آنها به بهشت بروند.
مسئله حجاب
مطهری در کتاب مساله حجاب با نگاهی سهلگیرتر نسبت به حجاب اظهارنظر کرده است و همین باعث شد تا برخی از علمای سنتی او را مورد انتقاد قرار دهند. مطهری خود برخی از این انتقادات را در چاپهای بعدی کتاب منتشر کرد.
نقد روحانیت
مطهری معتقد بود که روحانیت شیعه عوامزده شده است. وی علت این اشکال را وابسته بودن معیشت روحانیون به مردم میدانست و بر این نظر بود که برای جبران این معضل باید ساختار مالی حوزه علمیه تغییر کند.[۴۵]وی همچنان تز «اسلام منهای روحانیت» را همواره یک تز استعماری دانسته و معتقد است هیچ چیز نمیتواند جانشین روحانیت بشود. [۴۶]
آثار
مرتضی مطهری، از سال ۱۳۲۵ش آغاز به تألیف آثاری در زمینههای مختلف فلسفی، اجتماعی، اخلاقی، فقهی و تاریخی کرد و بیش از ۷۰ اثر از او انتشار یافته است. او در مورد نوشتههای خود گفته است من در ابتدای جوانی تا حال، حتی یک سطر هم ننوشتهام که بعداً ببینم که غلط بود. بحمدالله هر چه از همان روزهای اول تا حالا نوشتهام و اندیشیدهام، هنوز هم بر همان عقیدهام. ... من این را یکی از الطاف بزرگ الاهی به خودم میدانم.[۴۷]
برخی از آثار او در زمان حیات و برخی دیگر پس از درگذشت وی توسط انتشارات صدرا چاپ شده است. سخنرانیها و درسهای مطهری هم در مجلدهای مختلف چاپ و منتشر شده است. علاوه بر موارد ذکر شده، نزدیک به سی هزار برگ یادداشت و فیش تحقیقی نیز از مطهری باقی مانده است. «مجموعه آثار مرتضی مطهری»، مجموعهای ۲۸ جلدی حاوی تمامی آثار منتشر شده از وی است که کتابهای با موضوعات مشابه، در مجلدات پیاپی جمعآوری شده است. این آثار به تفکیک موضوع عبارتند از:
- اصول عقاید، از جلد یک تا چهار: حاوی آثاری مانند عدل الهی، علل گرایش به مادیگری، جهانبینی توحیدی، جامعه و تاریخ، ولاها و ولایتها، مدیریت و رهبری در اسلام، و توحید.
- فلسفه، از جلد پنج تا ۱۳: حاوی آثاری مانند سیر فلسفه در اسلام، شرح منظومه، اصول فلسفه و روش رئالیسم، مسئله شناخت، و نقدی بر مارکسیسم.
- تاریخ، جلد ۱۴ و ۱۵: حاوی کتاب خدمات متقابل اسلام و ایران، و همچنین فلسفه تاریخ.
- سیره معصومین، از جلد ۱۶ تا ۱۸: حاوی آثاری از جمله سیری در سیره نبوی، جاذبه و دافعه علی(ع)، سیری در نهجالبلاغه، صلح امام حسن(ع)، حماسه حسینی، و داستان راستان.
- فقه و حقوق، از جلد ۱۹ تا ۲۱: حاوی آثاری از جمله نظام حقوق زن در اسلام، مسئله حجاب، اخلاق جنسی، امر به معروف و نهی از منکر، نظری به نظام اقتصادی اسلام، و اسلام و نیازهای زمان.
- اخلاق و عرفان، جلد ۲۲ و ۲۳: حاوی آثاری از جمله حکمت عملی، فلسفه اخلاق، تعلیم و تربیت در اسلام، آزادی معنوی، احترام حقوق و تحقیر دنیا، و دعا.
- اجتماعی-سیاسی، جلد ۲۴ و ۲۵: حاوی آثاری از جمله نهضتهای اسلامی در صد ساله اخیر، آینده انقلاب اسلامی ایران، آزادی عقیده، مشکل اساسی در سازمان روحانیت، رهبری نسل جوان، و روابط بینالملل اسلامی.
- تفسیر، جلد ۲۶ تا ۲۸: حاوی کتاب آشنایی با قرآن.
- نرمافزار مجموعه آثار: مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور) نرم افزار مجموعه آثار شهید مطهری را به سفارش انتشارات صدرا (مرکز نشر آثار استاد شهید مطهری) به زبان فارسی تولید و عرضه کرده است.[۴۸] این مرکز، همچنین نرم افزار یادداشتهای شهید مطهری را در موضوعات گوناگون تولید کرده است.[۴۹]
شهادت
مرتضی مطهری شامگاه ۱۱ اردیبهشت سال ۱۳۵۸ش، زمانی که از شرکت در جلسهای در منزل یدالله سحابی بازمیگشت، به دست محمدعلی بصیری، از اعضای گروه فرقان ترور شده و به شهادت رسید.[۵۰] پیکر مطهری پنجشنبه ۱۳ اردیبهشت، پس از تشییع در تهران به قم منتقل شده و آیت الله گلپایگانی بر جناره وی نماز خواند.[۵۱] و در مسجد بالا سر حرم حضرت معصومه(س) نزدیک مرقد آیات عظام عبدالکریم حائری یزدی، سید صدرالدین صدر، سید محمدتقی خوانساری دفن شد.[۵۲] امام خمینی به مناسبت شهادت ایشان پیامی صادر کرد.[۵۳]
پانویس
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۹۰ش، ج۱، مقدمه، ص نُه.
- ↑ غلامرضا گلی زواره، «قله پارسایی (شرح حال شیخ محمد حسین مطهری، پدر شهید مطهری)»، ص۱۰۸.
- ↑ عبدالله نصری، حاصل عمر: سیری در اندیشههای استاد مطهری، ۱۳۸۶ش، ج۱ ٬ صص۶-۵۴.
- ↑ مطهری٬ داستان راستان٬ ج۱ ٬ ص۶ (صفحه تقدیم کتاب)
- ↑ غلامرضا گلی زواره، «قله پارسایی (شرح حال شیخ محمد حسین مطهری، پدر شهید مطهری)»، ص۱۱۴
- ↑ مرتضی مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۹۰ش، ج۱، مقدمه، ص نُه.
- ↑ مرتضی مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۹۰ش، ج۱، مقدمه، ص نُه.
- ↑ «مطهری در قامت همسر: هر کس احساس میکرد تنها فرد زندگی آقاست»، ص۵۰.
- ↑ واعظزاده خراسانی، «سیری در زندگی علمی و انقلابی استاد شهید مرتضی مطهری»، ص۳۲۶.
- ↑ واعظزاده خراسانی، «سیری در زندگی علمی و انقلابی استاد شهید مرتضی مطهری»، ص۳۲۶.
- ↑ مرتضی مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۹۰ش، ج۱، ص۴۴۱.
- ↑ واعظزاده خراسانی، «سیری در زندگی علمی و انقلابی استاد شهید مرتضی مطهری»، ص۳۲۵.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۹۰ش، ج۱، ص۴۴۱.
- ↑ واعظزاده خراسانی، «سیری در زندگی علمی و انقلابی استاد شهید مرتضی مطهری»، ص۳۲۸.
- ↑ واعظزاده خراسانی، «سیری در زندگی علمی و انقلابی استاد شهید مرتضی مطهری»، ص۳۲۸.
- ↑ مرتضی مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۹۰ش، ج۲۵، ص۴۲۹.
- ↑ واعظزاده خراسانی، «سیری در زندگی علمی و انقلابی استاد شهید مرتضی مطهری»، ص۳۲۹.
- ↑ واعظزاده خراسانی، «سیری در زندگی علمی و انقلابی استاد شهید مرتضی مطهری»، ص۳۲۹.
- ↑ واعظزاده خراسانی، «سیری در زندگی علمی و انقلابی استاد شهید مرتضی مطهری»، ص۳۳۱.
- ↑ واعظزاده خراسانی، «سیری در زندگی علمی و انقلابی استاد شهید مرتضی مطهری»، ص۳۲۹.
- ↑ نگاه کنید به: مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۹۰ش، ج۱، ص۲۳۵-۲۳۶.
- ↑ مرتضی مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۹۰ش، ج۱، ص۲۳۶.
- ↑ مرتضی مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۹۰ش، ج۱، ص۲۳۶.
- ↑ واعظزاده خراسانی، «سیری در زندگی علمی و انقلابی استاد شهید مرتضی مطهری»، ص۳۳۲، به نقل از مطهری، سیری در نهج البلاغه.
- ↑ هاشمی رفسنجانی، سیری در زندگانی استاد مطهری
- ↑ واعظزاده خراسانی، «سیری در زندگی علمی و انقلابی استاد شهید مرتضی مطهری»، ص۳۴۵.
- ↑ سیری در زندگانی استاد مطهری، ۱۳۷۶ش، ص۵۱-۵۰.
- ↑ سیری در زندگانی استاد مطهری، ۱۳۷۶ش، ص۴۷.
- ↑ سیری در زندگانی استاد مطهری، ۱۳۷۶ش، ص۵۵.
- ↑ سیری در زندگانی استاد مطهری، ۱۳۷۶ش، ص۶۱.
- ↑ «گاهشمار زندگی استاد شهید مطهری»، در سایت مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، تاریخ درج مطلب: ۱۲ اردیبهشت ۱۳۹۳ش، تاریخ بازدید: ۱۷ اردیبهشت ۱۴۰۰ش.
- ↑ سیری در زندگانی استاد مطهری، ۱۳۷۶ش، ص۷۲.
- ↑ سیری در زندگانی استاد مطهری، ۱۳۷۶ش، ص۸۳.
- ↑ سیری در زندگانی استاد مطهری، ۱۳۷۶ش، ص۸۴.
- ↑ ر.ک: سیری در زندگانی استاد مطهری، ۱۳۷۶ش، ص۷۸و۷۳و۲۴۶ تا آخر کتاب.
- ↑ سیری در زندگانی استاد مطهری، ۱۳۷۶ش، ص۸۷.
- ↑ رجوع کنید به: سیری در زندگانی استاد مطهری، ۱۳۷۶ش، ص۱۱۱-۹۴.
- ↑ سیری در زندگانی استاد مطهری، ۱۳۷۶ش، ص۱۱۳-۱۱۲.
- ↑ واعظزاده خراسانی، «سیری در زندگی علمی و انقلابی استاد شهید مرتضی مطهری»، ص۳۴۵.
- ↑ سیری در زندگانی استاد مطهری، ۱۳۷۶ش، ص۱۱۳.
- ↑ سیری در زندگانی استاد مطهری، ۱۳۷۶ش، ص۱۳۰-۱۲۴.
- ↑ مطهری٬ پیرامون انقلاب اسلامی، صدار٬ ص۸۵. (جهت آگاهی و مطالعه بیشتر رک : کتاب اندیشه سیاسی آیت الله مطهری نوشته نجف لک زایی. )
- ↑ مرتضی مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۹۰ش، ج١٧ ص٩١.
- ↑ مرتضی مطهرى، يادداشتهاى استاد مطهرى، ١٣٧٨ش، ج٢، ص٨٠.
- ↑ مرتضی مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۹۰ش، ج٢٤ ص٤٩٨.
- ↑ مرتضی مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۹۰ش، ج۲۴، ص۵۰۹.
- ↑ حمیدرضا سیدناصری و امیررضا ستوده، پارهای از خورشید (گفتهها و ناگفتهها از زندگی استاد مطهری)٬ ۱۳۷۷ش٬ ص۳۶۰
- ↑ آثار استاد شهید مطهری رحمه الله.
- ↑ یادداشت های استاد شهید مرتضی مطهری رحمه الله.
- ↑ سیری در زندگانی استاد مطهری، ۱۳۷۶ش، ص۱۶۳.
- ↑ https://www.fardanews.com/بخش-جامعه-80/415013-چرا-دونماز-بر-بدن-مطهری
- ↑ حسین شفیعی دارابی، یادواره شهید مطهری، ۱۳۶۰ش٬ ص۹۷.
- ↑ سیری در زندگانی استاد مطهری، ۱۳۷۶ش، ص۱۶۸.
یادداشت
پیوند به بیرون
- پایگاه جامع استاد شهید مرتضی مطهری
- دانلود آثار شهید مطهری
- بنیاد علمی و فرهنگی استاد شهید مرتضی مطهری
- مطالعه و دانلود آثار شهید مطهری
- استاد شهید مرتضی مطهری، رموز توفیق و ماندگاری