محسن مخملباف

محسن مخملباف

زمینه فعالیت	نویسنده کارگردان فیلم تهیه‌کننده تدوین‌گر
تاریخ تولد	۹ اردیبهشت ۱۳۳۶
محل تولد	تهران
سال‌های فعالیت	۱۳۵۷ تا کنون
همسر	فاطمه مشکینی مرضیه مشکینی
فرزندان	سمیرا مخملباف میثم مخملباف حنا مخملباف

محسن مخملباف (زادهٔ ۱۳۳۶ در تهران) نویسنده و کارگردان ایرانی است. او فیلم‌سازی را در ابتدا به صورت تجربی آموخت و فیلم‌های متعددی را کارگردانی، تهیه‌کنندگی و نویسندگی کرد. فیلم‌نامه‌های او بعضاً توسط دیگران کار می‌شد و بیشتر آثار خود را، خودش تدوین‌گری می‌کرد. اولین فیلم بلند او، توبه نصوح بود و پس از آن فیلم استعاذه را کارگردانی کرد. برخی از آثار او در ایران توقیف شدند.

مخملباف، در ابتدا با انگیزه‌های سیاسی، فعالیت‌های انقلابی را پی می‌گرفت و سپس به مقوله فرهنگ علاقه‌مند شد و در نهایت به خاطر گرایش‌های سیاسی‌اش و تغییر در باورهای گذشته، در سال ۱۳۸۴ از ایران مهاجرت کرد. او که روزگاری از طرفداران سرسخت جمهوری اسلامی ایران و از علاقه‌مندان به امام خمینی بود؛ امروز یکی از چهره‌های مخالف جمهوری اسلامی به حساب می‌آید.

زندگی

محسن مخملباف در ۹ اردیبهشت ۱۳۳۶ در شهر تهران به دنیا آمد. پدرش به خاطر آنکه فرزندار نمی‌شد، مجبور به گرفتن همسر دومی شد و با مادر مخملباف ازدواج کرد؛ اما کمی بعد اختلافات بالا گرفت و پدر و مادر مخملباف از هم جدا شدند. مادر مخملباف به همراه خواهرش در خانه‌ای حیاط‌دار زندگی می‌کردند. پدر محسن سعی داشت تا او را از مادرش بگیرد اما به این کار موفق نشد. در جریان اختلاف‌های حقوقی بین پدر و مادرش، مادرش با وکیلی که کارهایش را انجام می‌داد، ازدواج کرد. او توسط خاله‌اش، خواندن و نوشتن آموخت و مادربزرگش نیز او را با تعالیم دینی آشنا کرد. ناپدری‌اش نیز که فعالیت‌های سیاسی انجام می‌داد، او را به امام خمینی علاقه‌مند کرد.

مخملباف به اصرار خودش، از ۷ سالگی، کار کردن در یک کفاشی در منطقه شوش تهران را آغاز کرد. او در میانه تحصیل در پایه هفتم، درس را رها می‌کند و به حوزه علمیه می‌رود تا روحانی شود. مخملباف تحصیلات دانشگاهی ندارد و حتی موفق به اتمام تحصیلات خود در دبیرستان نیز نشد؛ با این وجود یکی از کارگردانان خودساخته برتر تاریخ سینمای جهان شناخته می‌شود. او معتقد بود که برای فیلم‌ساز شدن، نیازی به تحصیل در دانشگاه‌های آن زمان نبود، چرا که دانشگاه‌های آن زمان ایران، در تدریس سینما ضعیف بودند.

مخملباف، نویسندگی را از ۱۷ سالگی در زندان شروع کرد و پس از آزادی، فیلم‌سازی را پی گرفت. او فعالیت‌های هنری‌اش را با عکاسی آغاز کرد. مخملباف سینماگری را در سازمان تبلیغات اسلامی آغاز کرد. او کمی بعدتر در سال ۱۳۵۹، مدتی از حوزه هنری سوره (که در آن زمان حوزه اندیشه و هنر اسلامی نام داشت) وابسته به سازمان تبلیغات اسلامی دور شد اما مجدد به این حوزه هنری بازگشت.

خانواده

همسر اول محسن مخملباف، فاطمه مشکینی بود که در اثر آتش‌سوزی منزل درگذشت و مخملباف بعداً با خواهر او مرضیه مشکینی ازدواج کرد. شایعاتی در خصوص ارتباط خانوادگی همسر مخملباف با آیت‌الله مشکینی مطرح شد که با تکذیب دفتر آیت‌الله مشکینی همراه بود. در خصوص علت آتش‌سوزی منزل مخملباف که در آن همسرش کشته شد، برخی منابع منتقد مخملباف، مسئله خودکشی از نوع خودسوزی را مطرح کرده‌اند. با این همه، در مستندی که از زندگی او تهیه شده بود، علت درگذشت همسرش، آتش‌سوزی آبگرمکن منزل قید شده است.

حنا و سمیرا مخملباف، دو دختر محسن هستند که همچون پدر در حوزه‌های هنری، فعالیت دارند.

فعالیت‌های سیاسی

محسن مخملباف در زندان ساواک

محسن مخملباف پیش از انقلاب اسلامی ایران، در قالب گروهی کوچک فعالیت سیاسی و چریکی می‌کرد. او با همراهی رضا لنگرودی و چند تن دیگر، گروه چریکی به نام بلال حبشی تشکیل داده و قصد داشتند تا پاسبانی را خلع سلاح نمایند. مخملباف، در ۲۲ مرداد ۱۳۵۳ش، به هنگام حمله به یک پاسبان و مجروح نمودن او با چاقو، مورد تعقیب پاسبان قرار گرفت؛ پاسبان با فریاد «بانک رو زدن» باعث شد تا مخملباف توسط اهالی منطقه دستگیر و تحویل ساواک شود. بر اساس گزارش‌های ساواک، او در اعترافاتش به پخش اعلامیه، تأسیس گروهک خرابکاری، مطالعه و تبادل جزوات مارکسیستی و ساخت مواد منفجره اذعان داشته است. او پس از محاکمه، نزدیک به ۵ سال به جرم سیاسی زندانی شد. به گفته خود او، شش ماه اولیه زندانش با شکنجه همراه بود. گفته شده که این شکنجه‌ها باعث از کار افتادگی پاهایش شد که پس از چند عمل جراحی بهبود یافت. مخملباف در زندان با شهید رجایی و بهزاد نبوی هم‌بند بود و از بهزاد نبوی، تأثیر می‌گرفت.

پس از انقلاب اسلامی ایران، مخملباف مدتی فعالیت سیاسی را ادامه داد. به گفته برخی از دوستانش، او در خیابان‌ها به شناسایی اعضای سازمان مجاهدین خلق ایران که در زندان با آنها مرتبط بود، می‌پرداخت. او همچنین به عضویت گروه امت واحده درآمد و بعداً در سازمان مجاهدین انقلاب ادغام شد. کمی بعد در سال ۱۳۵۸ش، در رادیو، شروع به نویسندگی کرد. او مشکل فرهنگی در ایران را مهم‌ترین مشکل می‌دانست و از این رو با همکاری چند تن از دوستان و همفکرانش، حوزه اندیشه و هنر اسلامی را راه‌اندازی کردند. هدف این گروه، مبارزه با چپ‌گراها و غرب‌گراها بود. مخملباف تا سال ۱۳۶۵ در هسته مرکزی این تشکل بود. در همین تشکل بود که گروه تئائری شکل گرفت و اولین فیلم‌نامه‌ها توسط مخملباف نوشته شد.

او پس از آنکه از دیدگاه‌های سابق خود فاصله گرفت، همزمان با آغاز دوران ریاست‌جمهوری محمود احمدی‌نژاد در سال ۱۳۸۸ش، پناهندگی خود را اخذ کرد. او پیشتر در سال ۱۳۸۴ از ایران خارج شده بود. مخملباف به مدت ۲ سال در افغانستان زندگی کرد و در این دوران، فعالیت‌های حقوق بشری را پی‌گرفت. فعالیت‌هایی که منجر به ساخت چند مدرسه، سینما و … شد. او سپس به کشورهای دیگری چون تاجیکستان، فرانسه و انگلستان سفر کرد.

برخی منابع مدعی شدند که مخملباف در سال ۲۰۰۷م (۱۳۸۵ش) هدف ترور از طریق انفجار بمب در صحنه فیلم‌برداری قرار گرفته است. وبسایت رسمی خانه فیلم مخملباف در مطلبی مدعی شد که این انفجار، کار نیروهای جمهوری اسلامی ایران بوده است. منفجرکنندگان بمب در پیامی به او گفته بودند که «این بمب در تلافی تابوشکنی در فیلم‌های سکس و فلسفه و فریاد مورچه‌ها بوده است.»

در جریان اعتراضات و اغتشاشات سال ۱۳۸۸ در ایران، او به حمایت از جنبش سبز پرداخت و در نامه‌ای خطاب به اوباما، رئیس‌جمهور وقت آمریکا، از بابت تسخیر سفارت این کشور در سال ۱۳۵۸ش عذرخواهی کرد. او پس از آنکه جایزه ۵۰ هزار پوندی آزادی آفرینش را از لندن دریافت کرد، بخشی از آن را برای عذرخواهی آیت‌الله منتظری از آمریکایی‌ها بابت تسخیر سفارتشان، هدیه فرستاد. او همچین جایزه جشنواره فیلم حقوق بشر نورنبرگ در آلمان را به زهرا رهنورد بخشید. او در جریان حضورش در سرزمین‌های اشغالی فلسطین، خطاب به مقامات اسرائیل گفت که از آنها تقاضا دارد به ایران حمله نکنند و به نیروهای دموکراتیک ایران، کمک برسانند.

فعالیت‌های سینمایی

مخملباف در دهه‌های ۶۰ و ۷۰ خورشیدی، از پرکارترین سینماگران پس از انقلاب در ایران بود. سیر تحول اندیشه، باورها و اصول او در آثارش بازتاب داده‌شده است. او با نخستین فیلم بلند خود، توبهٔ نصوح (۱۳۶۱)، فیلم‌سازی مذهبی شناخته‌شد که در راستای شعار انقلابی حمایت از مستضعفان، خواهان دست کشیدن طبقهٔ مستکبر از مال دنیا شده است.

به گفته خود مخملباف، تا سال ۱۳۶۴، فیلم‌های تولیدی او چندان جنبه هنری نداشت و صرفاً به روایتگری داستان‌های خوب می‌پرداخت. اما پس از سال ۱۳۶۴، با مطالعات متمادی او، اولین فیلم حرفه‌ای اش یعنی بایکوت را ساخت. دوره دوم فیلم‌سازی او با فیلم دستفروش آغاز شد. فیلم سه‌بخشی دستفروش (۱۳۶۸) و فیلم قبلی آن بایسیکل ران، اولین تجربه‌های مخملباف برای ورود به پدیده‌های اجتماعی بود. به عقیده منتقدان، این اولین باری بود که فیلمی تیره و تار از پدیده‌های اجتماعی در ایران به نمایش گذاشته می‌شد. پس از فیلم دستفروش، موضوع عدالت به عنوان یکی از اصلی‌ترین مفاهیم موجود در فیلم‌های مخملباف پی‌گیری می‌شد. مخملباف در سال ۱۳۶۸ در فیلم کلوزآپ (نمای نزدیک) به کارگردانی عباس کیارستمی نقش خودش را بازی کرد. داستان واقعی فیلم درمورد مردی به نام حسین سبزیان بود که خود را به نام مخملباف به خانواده‌ای معرفی کرده بود و به آنها وعدهٔ ایفای نقش در فیلم بعدی‌اش را داده بود.

مخملباف با کارگردانی دو فیلم نوبت عاشقی و شب‌های زاینده‌رود (۱۳۶۹) فیلمساز جداشده از شعارها و آرمان‌گرایی مذهبی را نشان داد که از مخاطب می‌خواهد در هر موقعیت خود را جای فرد مقابل بگذارد. از این دو فیلم، اولی به مسئلهٔ عشق زنی شوهردار به مردی دیگر، و دومی به آزادی انتخاب، دیدن رزمندگان به‌عنوان انسان‌هایی با نقاط قوت و ضعف دیگر انسان‌های جامعه، و خودکشی می‌پردازد. این دو فیلم توقیف و دررسانه‌های حکومتی و از قلم نویسندگان مطلوب حکومت، متن‌هایی علیه آنها و مخملباف نوشته‌شد. از انتقادهایی که به او در این دو فیلم شده است، تبلیغ آزادی جنسی و حق خودکشی داشتن افراد است. موضوع مثلث عشقی که موضوع اصلی فیلم نوبت عاشقی بود، باعث شد که تمام فیلم در استانبول ضبط شود و فیلم شب‌های زاینده رود نیز به خاطر توهین به خانواده شهدا، توقیف شد.

مخملباف در سه فیلم بعدی خود، از زوایای مختلف به موضوع سینما پرداخت. ناصرالدین شاه آکتور سینما (۱۳۷۰) نگاهی سورئالیستی به تاریخ سینمای ایران و سانسور در آن است. هنرپیشه (۱۳۷۱) به درگیری‌های ذهنی و کاری هنرپیشه‌ای سرشناس (اکبر عبدی با بازی خودش) می‌پردازد، و سلام سینما (۱۳۷۳) داستان مستندی از برگزاری آزمون بازیگری در مرکز سینمایی باغ فردوس تهران به‌وسیله مخملباف با حضور انبوهی از علاقه‌مندان بازیگری و کاوشی در دلایل علاقهٔ آنها به سینما است. در فیلم نون و گلدون (۱۳۷۴)، مخملباف با دستمایه قراردادن حمله چریکی خود به پاسبانی در جریان انقلاب، به نقد خشونت برای مبارزه پرداخته است. به عقیده منتقدان، این فیلم، اعلام برگشت او از مسیری است که در پیش می‌رفت. از میان کارهای بعدی مخملباف، گبّه (۱۳۷۴) که داستان آن در میان کوچندگان قشقایی می‌گذرد، و سکوت (۱۳۷۷)، فیلم‌های تاثیرپذیرفته او از سینمای پارچانوف بود.

مخملباف در فیلم‌های سفر قندهار (۱۳۷۹) الفبای افغان (۱۳۸۱) به وضعیت افغانستان و مهاجران افغان پرداخته است. مخملباف خود گفته است «فیلم الفبای افغان توانست قانون را به نفع کودکان مهاجر افغان در ایران که از مدرسه رفتن محروم بودند، عوض کند و سرانجام پس از نمایش این فیلم در مدارس به روی نیم میلیون کودک افغانی پس از ۸ سال گشوده شد و ۱۲۰۰ جوان مهاجر افغان به دانشگاه‌های ایران پذیرفته شدند.»

از سال ۱۳۸۴ مخملباف در خارج از ایران کار و زندگی می‌کند. او علاوه بر فیلم‌سازی، به تدریس و داوری در زمینه سینمایی نیز مشغول بوده است. مخملباف در جشنواره‌های مختلفی همچون ساخالین (روسیه)، جنگ بر روی پرده نمایش (فرانسه)، هایفا (اسرائیل)، توکیو فیلمکس (ژاپن)، مولودیست (اوکراین)، کلرمون فرانس (فرانسه)، اُشن سینه فن (دهلی هند) و تائورمینا (ایتالیا) به عنوان داور حضور داشته است.

خانه فیلم مخملباف

محسن مخملباف به همراه خانواده

محسن مخملباف در سال ۱۳۷۵ مدرسه فیلم مخملباف را با هشت نفر از دوستان و اعضای خانواده تشکیل داد و چون جایی برای ایجاد مدرسه نداشت، خانهٔ خود را به مدرسه تبدیل کرد. مخملباف در ابتدا قصد داشت تا به صورت رسمی، از طریق برگزاری کنکور، تعداد ۱۰۰ نفر هنرجو را تحت آموزش خود درآورد اما این کار با مخالفت وزارت ارشاد آن زمان همراه بود. در نهایت مدرسه تأسیس شد. این مدرسه هر روز هشت تا شانزده ساعت تدریس داشت. مواد درسی علاوه بر سینما، به زندگی، ورزش و هنر هم مربوط می‌شد. از هنرهای دیگر آموزش داده شده در این مدرسه، آشنایی با نقاشی، عکاسی، شعر و موسیقی بود و از سینما، اقتصاد فیلم، برنامه‌ریزی تولید، فیلمنامه‌نویسی، هدایت بازیگر، فیلمبرداری، تدوین، صداگذاری، دکوپاژ، تاریخ سینما و تحلیل فیلم بود. از این مدرسه یک نفر به عنوان فیلمبردار، یک نفر به عنوان صدابردار، یک نفر به عنوان طراح صحنه، سه نفر به عنوان کارگردان، یک نفر به عنوان عکاس و تدوینگر و… فارغ‌التحصیل شدند.

در پی توقیف شدن فیلم نان و گلدون، و مخالفت مخملباف با تن دادن به رعایت ممیزی‌های وزارت ارشاد، او موظف بود بدهی خود به تهیه‌کنندگان را بپردازد و از این رو مجبور به فروش خانه خود شد. با فروش خانه، مدرسه مخملباف تعطیل شد و از این پس، خانه فیلم مخملباف که تهیه‌کننده آثار بعدی خانواده مخملباف معرفی می‌شد، تداوم فعالیت این مدرسه به حساب می‌آمد. این مؤسسه بعدها حائز دریافت جوایز و افتخارات مختلفی شد.

کارنامه هنری و ادبی

مقالهٔ اصلی: آثارشناسی محسن مخملباف

مخملباف تاکنون ۲۷ جلد کتاب نوشته است و ۲۰ فیلم سینمایی و ۴ فیلم مستند و ۵ فیلم کوتاه را در ده کشور: ایران، افغانستان، ترکیه، پاکستان، تاجیکستان، هند، اسرائیل، کره جنوبی، گرجستان و انگلستان کارگردانی کرده است.

بازیگری

مخملباف در برخی از آثار خود یا دیگران، به عنوان بازیگر حاضر شده است. مهم‌ترین این آثار عبارتند از:

• کلوزآپ، ۱۳۶۸
• عروسی خوبان، ۱۳۶۸
• سلام سینما، ۱۳۷۳
• نون و گلدون، ۱۳۷۴
• داستان‌های جزیره (اپیزود سوم، تست دموکراسی)، ۱۳۷۸
• لذت دیوانگی، ۱۳۸۲
• باغبان، ۱۳۹۱

کارگردانی

برخی از مهم‌ترین آثاری که مخملباف کارگردانی آنها را برعهده داشته است، عبارتند از:

• توبهٔ نصوح، ۱۳۶۱
• استعاذه، ۱۳۶۳
• بای‌سیکل ران، ۱۳۶۶
• عروسی خوبان، ۱۳۶۷
• نوبت عاشقی، ۱۳۶۹
• ناصرالدین شاه آکتور سینما، ۱۳۷۰
• گبه، ۱۳۷۴
• نون و گلدون، ۱۳۷۴
• سفر قندهار، ۱۳۷۹
• الفبای افغان، ۱۳۸۱
• سکس و فلسفه، ۱۳۸۴
• فریاد مورچه‌ها، ۱۳۸۶
• باغبان، ۱۳۹۱

نویسندگی

کتاب‌های مخملباف عموماً به زبان فارسی نوشته می‌شوند و برخی از رمان‌های او به زبان‌های دیگر، ترجمه شده‌اند. یکی از معروف‌ترین رمان‌های او رمان باغ بلور است که در نقد موقعیت زنان ایرانی پس از انقلاب اسلامی نوشته شده و به زبان‌های انگلیسی، فرانسه، ایتالیایی و یونانی ترجمه شده است. کتاب بودا در افغانستان از شرم فرو ریخت دربارهٔ تراژدی افغانستان در سیطره طالبان نوشته شده بود که به زبان‌های ژاپنی، فرانسوی، پرتفالی، کره‌ای، هندی، ایتالیایی، یونانی و انگلیسی ترجمه شده است. برخی از رمان‌های او توسط دیگران به فیلم تبدیل شده‌اند که می‌توان به فیلم‌های سیب، تخته سیاه، روزی که زن شدم و چرا رای باطل شد اشاره کرد. مخملباف بیشتر فیلم‌های خود را بر اساس فیلم‌نامه‌های خود ساخته است.

جوایز و افتخارات

محسن مخملباف، در حال دریافت جایزه روبرت برسون در جشنواره فیلم ونیز ۲۰۱۵م

• جایزه انسان دوستی تسالونیکی از یونان (بخاطر فیلم الفبای افغان)
• عنوان بهترین فیلم‌ساز بعد از انقلاب اسلامی ایران از نظر خوانندگان مطبوعات سینمایی، ایران ۱۹۸۹
• جایزه بهترین فیلم از جشنواره ریمینی، ایتالیا ۱۹۸۹، (بخاطر فیلم بایسیکل ران)
• جایزه بهترین طراحی صحنه از جشنواره فیلم فجر، ایران ۱۹۸۹، (بخاطر فیلم بایسیکل ران)
• جایزه بهترین کارگردانی از جشنواره فیلم فجر، ایران ۱۹۸۹، (بخاطر فیلم بایسیکل ران)
• جایزه بهترین فیلم‌نامه از جشنواره فیلم فجر، ایران ۱۹۸۹، (بخاطر فیلم بایسیکل ران)
• جایزه بهترین فیلم از جشنواره فیلم هاوائی، آمریکا ۱۹۹۱، (بخاطر فیلم بایسیکل ران)
• جایزه منتقدین ایرانی، ایران ۱۹۹۱، (بخاطر فیلم عروسی خوبان)
• جایزه منتقدین ایرانی، ایران ۱۹۹۱، (بخاطر فیلم بایسیکل ران)
• جایزه بهترین فیلم از جشنواره تائورمینا، ایتالیا ۱۹۹۲، (بخاطر فیلم ناصرالدین شاه آکتور سینما)
• جایزه بهترین فیلم از جشنواره فیلم کارلووی واری، جمهوری چک ۱۹۹۲، (بخاطر فیلم ناصرالدین شاه آکتور سینما)
• جایزه بهترین فیلم انجمن منتقدان بین‌المللی فیپرشی از جشنواره فیلم کارلووی واری، جمهوری چک ۱۹۹۲، (بخاطر فیلم ناصرالدین شاه آکتور سینما)
• جایزه بهترین کارگردانی از جشنواره فیلم کارلووی واری، جمهوری چک ۱۹۹۲، (بخاطر فیلم ناصرالدین شاه آکتور سینما)
• جایزه بهترین تدوین از جشنواره فیلم فجر، ایران ۱۹۹۲ (بخاطر فیلم ناصرالدین شاه آکتور سینما)
• جایزه ویژه هیئت داوران از جشنواره فیلم استانبول، ترکیه ۱۹۹۳، (بخاطر فیلم ناصرالدین شاه آکتور سینما)
• جایزه مطبوعات از جشنواره فیلم سائوپائولو، برزیل ۱۹۹۵، (بخاطر تمامی آثار)
• جایزه بهترین فیلم از جشنواره فیلم مونیخ، آلمان ۱۹۹۶، (بخاطر فیلم سلام سینما)
• جایزه بهترین فیلم هنری از جشنواره فیلم توکیو، ژاپن ۱۹۹۶، (بخاطر فیلم گبه)
• جایزه بهترین کارگردانی از جشنواره فیلم سیتگس، اسپانیا ۱۹۹۶، (بخاطر گبه)
• جایزه ویژه منتقدان از جشنواره فیلم سیتگس، اسپانیا ۱۹۹۶، (بخاطر گبه)
• یکی از ده فیلم برتر جهان در سال ۱۹۹۶، به انتخاب مجله تایمز، آمریکا ۱۹۹۶، (بخاطر فیلم گبه)
• جایزه ویژه هیئت داوران از جشنواره فیلم لوکارنو، سوئیس ۱۹۹۶، (بخاطر فیلم نون و گلدون)
• جایزه طلای جوانان از جشنواره فیلم لوکارنو، سوئیس ۱۹۹۶، (بخاطر فیلم نون و گلدون)
• جایزه بهترین فیلم بلند آسیائی از جشنواره فیلم سنگاپور، سنگاپور ۱۹۹۷، (بخاطر فیلم گبه)
• جایزه مدال طلا از طرف پارلمان ایتالیا از جشنواره فیلم ونیز، ایتالیا ۱۹۹۷، (بخاطر فیلم سکوت)
• جایزه انسان، هنر، طبیعت از جشنواره ونیز، ایتالیا ۱۹۹۷، (بخاطر فیلم سکوت)
• جایزه شهر ایسن دوژور، فرانسه ۱۹۹۸ (به خاطر مجموعه آثار)
• جایزه سردار هنر و ادبیات (شوالیه) فرانسه ۱۹۹۸، (بخاطر مجموعه آثار ادبی و سینمایی)
• یکی از ده فیلم برتر دهه ۹۰ از طرف مدیران جشنواره‌های جهانی، ۱۹۹۹، (بخاطر فیلم نون و گلدون)
• جایزه هنر برتر موزه هنرها توسط دانشگاه بوستون ۲۰۰۰ (بخاطر شیوه جدید آموزش سینما)
• جایزه بزرگ کلیساهای جهانی از جشنواره فیلم کن، فرانسه ۲۰۰۱، (بخاطر فیلم سفر قندهار)
• مدال طلای فدریکو فلینی از یونسکو در پاریس، فرانسه ۲۰۰۱، (بخاطر فیلم سفر قندهار)
• جایزه بهترین فیلم جشنواره آژاکسو فرانسه (بخاطر فیلم سفر قندهار) ۲۰۰۱
• جایزه «بهترین فیلم تماشاگران» از جشنواره بین‌المللی فیلم سینمای جنوب، فرانسه ۲۰۰۱، (بخاطر فیلم سفر قندهار)
• جایزه منتقدان بین‌المللی «فیپرشی» از جشنواره بین‌المللی فیلم تسالونیکی، یونان ۲۰۰۱ (بخاطر فیلم سفر قندهار)
• جایزه چهارمین دوره جشنواره مستند تسالونیکا افتخار یک عمر دستاوردهای هنری و مشارکت‌های انسان دوستانه ۲۰۰۲
• جایزه «بهترین کارگردانی» از جشنواره بین‌المللی فیلم آرسنال، لاتویا ۲۰۰۲ (بخاطر فیلم سفر قندهار)
• جایزه فرانسووا تروفو، از جشنواره فیلم جیفونی، ایتالیا ۲۰۰۲ (به خاطر مجموعه آثار)
• جایزه «بهترین فیلم» از جشنواره بین‌المللی فیلم داکیومنت آرت، آلمان ۲۰۰۲ (بخاطر فیلم الفبای افغان)
• جایزه بهترین سینماگر آسیای سال ۲۰۰۳ جشنواره پوسان کره جنوبی ۲۰۰۳
• یکی از ۱۰۰ فیلم برتر تاریخ سینمای جهان به انتخاب مجله تایم در سال ۲۰۰۵م (بخاطر فیلم سفر قندها)
• جایزه ویژه به خاطر شجاعت در بیان موضوع و نوآوری هنری، جشنواره بین‌المللی فیلم آسیامدیاتک، ایتالیا ۲۰۰۵ (به خاطر فیلم سکس و فلسفه)
• مدال افتخار شهر کلرمن به عنوان اسطوره هنر معاصر، فرانسه ۲۰۰۶
• جایزه پاراجانف برای دستاورد هنری یک عمر از جشنواره ایروان، ارمنستان ۲۰۰۶
• جایزه آهوی طلایی برای دستاورد یک عمر فعالیت هنری از جشنواره بین‌المللی فیلم کیو (ملودیست)، اکراین ۲۰۰۷
• جایزه ویژه هیئت داوران و همچنین قدردانی از یک عمر فعالیت سینمایی، جشنواره بین‌المللی گرانادا سینه دل سور، اسپانیا ۲۰۰۷ (بخاطر فیلم فریاد مورچه‌ها)
• جایزه دایناسور طلایی از جشنواره بین‌المللی مدارس سینمایی اروپا، لهستان ۲۰۰۸ (برای بنیانگذاری مدرسه فیلم مخملباف)
• جایزه بزرگ الحمرا برای خلق آثار هنری - انسانی از جشنواره بین‌المللی فیلم سینه دل سور، اسپانیا ۲۰۰۸
• جایزه بزرگ آزادی برای خلق هنری از آرت اکشن انگلیس ۲۰۰۹
• جایزه دوچرخه طلایی فستیوال وزول در فرانسه ۲۰۰۹
• جایزه بزرگ حقوق بشر از جشنواره بین‌المللی فیلم حقوق بشر نورنبرگ، آلمان ۲۰۰۹
• دکترای افتخاری ادبیات از دانشگاه سنت اندروی اسکاتلند در سال ۲۰۱۰م
• دکترای افتخاری سینما از دانشگاه نانتق فرانسه ۲۰۱۰م
• جایزه الف طلایی از جشنواره بین‌المللی بیروت، لبنان ۲۰۱۲ (بخاطر فیلم باغبان)
• جایزه ماوریک (هنر مستقل) از جشنواره موتوان، کرواسی ۲۰۱۳ (بخاطر فیلم باغبان)
• جایزه ویژه جشنواره اورشلیم به خاطر دستاوردهای یک عمر فعالیت هنری، اسرائیل ۲۰۱۳
• جایزه هوگوی طلایی به عنوان بهترین فیلم از جشنواره بین‌المللی شیکاگو، آمریکا ۲۰۱۴ (بخاطر فیلم پرزیدنت)
• جایزه بهترین فیلم تماشاگران از جشنواره بین‌المللی توکیو فیلمکس، ژاپن ۲۰۱۴ (بخاطر فیلم پرزیدنت)
• جایزه بهترین فیلم تماشاگران از جشنواره بین‌المللی بیروت، لبنان ۲۰۱۴ (بخاطر فیلم پرزیدنت)
• جایزه صلح مانها برای محسن مخملباف ۲۰۱۴
• جایزه روبر برسون ۲۰۱۹
• جایزه بهترین فیلم از جشنواره بین‌المللی فیلم اسکاندیناوی، فنلاند ۲۰۲۰م (بخاطر فیلم مارگه و مادرش)
• جایزه رمی طلایی به عنوان بهترین فیلم از جشنواره بین‌المللی فیلم جهانی هوستن، آمریکا ۲۰۲۰ (بخاطر فیلم مارگه و مادرش)

دیدگاه منتقدان

شخصیت محسن مخملباف و فعالیت‌های او همواره مورد انتقاد موافقان و مخالفانش بوده است.

مخالفان

در یادداشتی که جوان آنلاین آن را منتشر کرد؛ شخصیت روانی مخملباف مورد هجمه قرار گرفت تا جایی که او را متهم به نوعی پارانوئید دانستند. بر اساس ادعاهای این یادداشت و به استناد گزارش نزدیکان مخملباف، این بیماری اوست که شخصیت هنری‌اش را شکل داده و حتی در آثارش نمود پیدا کرده است. شخصیت‌های ناقص فیلم‌های او (از جنبه‌های فردی: بیماری و نقص عضو، یا اجتماعی: بی‌شوهری، تنهایی، غربت و…) از این دست تأثیرات یاد شده است. در این یادداشت ادعا شده که چند مرتبه اقدام به خودکشی اعضای خانواده او نیز بر همین اساس بوده است. به عقیده منتقدانش، باور به نیست‌انگاری و اعتقاد به روابط انسانی ناعادلانه و جامعه‌ای پر از ظلم، در آثار مخملباف منعکس شده است. در یادداشت دیگری از روزنامه جوان آنلاین، دلیل مذهبی شدنش را بیماری‌های دوران کودکی و حضور در فضاهایی چون امامزاده و کلاس‌های قرآن دانسته شده است. به عقیده جیرانی، فیلم دستفروش، ساخته جیرانی، نخستین فیلم تیره و تار سینمای ایران بود. فرج‌الله سلحشور دربارهٔ مخملباف گفته است: «آقای مخملباف از وقتی وارد سینمایی شد که در آن شهرت‌طلبی، زن، شهوت و کبر و غرور بود، ناخالصی‌هایش بیرون ریخت. او از قبل هم شاگرد مکتب اسلام نبود»

بسیاری از مخالفان مخملباف، از اجازه انتشار آثار او در ایران گلایه‌مند هستند. با این وجود برخی از آثار او در ایران منتشر می‌شوند. همچنین برخی مخالفان به او اتهاماتی چون تهیه فیلم برای فرقه بهائیت و دفاع از سیاست‌های صهیونیستی را وارد کرده‌اند. برخی او را جاسوس نیروهای امنیتی جمهوری اسلامی در میان مخالفان خارج از ایران دانسته‌اند و برخی دیگر نیز او را متهم کرده‌اند که با سرویس‌های امنیتی مخالف جمهوری اسلامی، همکاری می‌کند. در میان نقدهایی که به او وارد می‌شد، یادداشت روزنامه کیهان، مبنی بر صیغه‌ای بودن مادرش، جنجال‌آفرین شد. گروهی آن را خلاف واقعیت دانستند و گروهی نیز مدیرمسئول روزنامه، مهدی نصیری را متهم کردند که از برای انتقام‌گیری، به مواردی استناد کرده که توسط خود مخملباف، به صورت علنی منتشر نشده بود. محسن مخملباف نیز در واکنش به این یادداشت روزنامه کیهان، نوشت: «من با شما دعوا دارم، با مادرتان دعوا ندارم». آنطور که بعداً مهدی نصیری مدعی می‌شود، این یادداشت بدون اطلاع او و بر اساس ادعای خود مخملباف در یک مستند بوده است. او همچنین تأکید کرد که سخن روزنامه کیهان و شخص محسن مخملباف، دلالت بر این داشت که مادرش، به صورت عقد موقت به ازدواج همسر جدیدش درآمده بود و سوءبرداشت‌ها از کلمه «صیغه» این سوءتفاهم را رقم زده بود.

موافقان

جمعی از منتقدان، موضوعات فیلم‌ها و فیلم‌نامه‌هایی که مخملباف آنها را ساخته یا نوشته است را، موضوعات مهمی می‌دانند که در راستای اعتلای فرهنگ در دوره انقلاب فرهنگی ایران، نقش مهمی داشته است. همچنین، خودساختگی او در فهم اصول هنری را ستوده‌اند. او برای این کار، فیلم‌های بسیاری را دیده بود تا بتواند این اصول هنری را از میان آنها استخراج نماید. به گفته خودش، او به نوعی نهلیسیم مذهبی باور داشته که از نهج‌البلاغه آموخته است. به باور او، این نهلیسیم، بخشی از حیات بشری (و نه همه آن) را که دنیا نام دارد، پوچ ترسیم کرده است.

گفتاوردها

محسن مخملباف پس از نمایش فیلم اجاره‌نشین‌ها ساخته داریوش مهرجویی در سال ۱۳۶۶، در نامه‌ای به محمد بهشتی- رئیس وقت فارابی- این فیلم را یک فیلم ضدانقلاب خواند و در بخشی از آن اعتراف می‌کند که پس از تماشای فیلم، تصمیم داشته تا نارنجک به خود بسته و مهرجویی را بغل کند. او در ادامه می‌نویسد که اما با قرآن استخاره کرده و نتیجه خوب نیامده است. او در خصوص فیلم رهایی رسول صدرعاملی هم انتقادهای تندی مطرح کرد و آن را فیلم ضد جنگ دانست. او از مخالفان فعالیت‌های هنری بازیگران قبل از انقلاب بود و آنان را طاغوتی می‌دانست. اقدامات او در سال ۱۳۵۸ سبب شد تا فیلم برزخی‌ها به کارگردانی ایرج قادری، به خاطر بازیگری محمدعلی فردین، از پرده اکران پایین بیاید.