مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس
 | |
| بنیان‌گذار | دفتر سیاسی سپاه پاسداران |
|---|---|
| پیشین | مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ |
| زمینه فعالیت | تحقیقاتی |
| تأسیس | ۱۳۶۰ |
| وضعیت | فعال |
| وابسته به | سپاه پاسداران انقلاب اسلامی |
| وبگاه | https://defamoghaddas.ir |
مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس از اوایل دوران دفاع مقدس در سال ۱۳۶۰ توسط سپاه پاسداران انقلاب اسلامی تأسیس شد. رسالت آن ثبت تاریخ جنگ، جلوگیری از تحریفات و ترسیم امانتدارانه مظلومیت‌ها و حماسه‌های با شکوه مردم و نیروهای مسلح و انعکاس جلوه‌های ایثار، رشادت، مقاومت، شهادت و پیروزی رزمندگان در سایه ایمانی عمیق به خداوند و پیروی از امام خمینی(ره) می‌باشد. فعالیتهای این مرکز بعد از دفاع مقدس گسترده‌تر شد. انتشاراتی با همین نام نیز وابسته به مرکز فعالیت می‌کند. ریاست این مرکز را در حال حاضر سردار رمضان شریف بر عهده دارد.[۱]
پیشینه مرکز
دوره شکل‌گیری
بخش تاریخ جنگ (وابسته به دفتر سیاسی سپاه پاسداران) پس از تأسیس، از اوائل سال ۱۳۶۰ کار تحقیقات میدانی و جمع‌آوری اسناد و مدارک را به‌طور رسمی آغاز کرد. در اولین اقدام، مناطق مورد هجوم ارتش عراق به دو منطقهٔ شمالی و جنوبی تفکیک شد و هر منطقه به سه محور تقسیم گردید:
منطقهٔ شمالی: مریوان-پاوه (کردستان)، قصرشیرین-سرپل ذهاب (کرمانشاه)، و مهران-دهلران (ایلام)
منطقهٔ جنوبی (استان خوزستان): شوش-دزفول، سوسنگرد-بستان، و خرمشهر-آبادان
برای برنامه‌ریزی و هماهنگی محورهای مذکور، دفتری در کرمانشاه و دفتری در اهواز راه‌اندازی شد. تقسیم کار و اعزام محقق بر اساس محورهای عملیاتی و متناسب با اوضاع جنگ در سال اول بود که نبردها به شکل محدود، پراکنده، ایذایی، چریکی و شبیخون اجرا می‌شد.
وظایف کلی محققان -که بعدها «راوی» خوانده شدند- این بود که هر یک در منطقهٔ مأموریت خویش حضوری مداوم داشته باشد تا اولاً براساس طرح تعیین شده، دربارهٔ آنچه واقع می‌شود به تحقیق و ثبت و ضبط بپردازد. ثانیاً در مورد آنچه از ابتدای جنگ تا زمان حضور محققان رخ داده، از طریق مصاحبه با حاضران در صحنه‌های نبرد، و جمع‌آوری اسناد لازم، اطلاعات دقیق کسب نماید و به جمع‌بندی مناسبی از چگونگی روند جنگ تا این زمان برسد.
دوره تثبیت
پس از چند ماه از آغاز فعالیت بخش تاریخ جنگ و در پی افزایش حضور نیروهای مردمی در جبهه‌ها و تلاش گسترده‌تر مسئولان نظام و فرماندهان سپاه و ارتش و رزمندگان اسلام برای بیرون راندن اشغال‌گران، دامنهٔ فعالیت بخش تاریخ جنگ نیز گسترش یافت.
تجربه‌ای که از صفر شروع شده بود مانند سایر فعالیتهای خودجوش انقلابی به سرعت از جنبه‌های کمی و کیفی فزونی یافت و همپای تحولات جنگ در صحنه‌های نبرد، تثبیت شد و مقرر گردید «راویان»، اطلاعات، اخبار و اسناد رده‌های فرماندهی تا نیروهای رزمندهٔ حاضر در صحنه‌های نبرد را در قرارگاه مرکزی و تابعه و یگانهای تحت امر آنها جمع‌آوری کنند و ضمن نگارش و ثبت و ضبط روزانه وقایع، مستندات لازم را تهیه و فراهم سازند.
به این ترتیب کار مهم و دشواری که از سال ۱۳۶۰ آغاز شده بود با حضور راویان پرتلاش، متعهد و خستگی ناپذیر ادامه یافت؛ تا همهٔ اخبار، گزارشها، آمارها و اطلاعات معتبر و موثق از مراکز طرحریزی، هدایت و فرماندهی عملیاتها و همچنین میدانهای نبرد و صحنه‌های درگیری به صورت زنده و حقیقی جمع‌آوری گردد.
در عملیات ثامن‌الائمه و طریق‌القدس، راویان پس از عملیات از طریق مصاحبه با فرماندهان و رزمندگان اقدام به جمع‌آوری اطلاعات نمودند. اما در عملیات فتح‌المبین که فرماندهی مشترک سپاه و ارتش شکل گرفت و تیپ‌ها و گردان‌های سپاه توسعه یافت، در امر تحقیقات جنگ نیز تحولی مهم پدید آمد و حضور محققان و راویان جنگ نیز متناسب با سازمان رزم و فرماندهی و هدایت عملیات، سازماندهی و گسترده‌تر شد و تا اواخر سال ۱۳۶۳ به همین ترتیب پیش رفت.
دوره گسترش
در اواخر سال ۱۳۶۳ بخش تاریخ جنگ از دفتر سیاسی مجزا شد و برای ادامهٔ این مأموریت مهم، تشکیلاتی مستقل به نام «مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ» در حوزهٔ فرماندهی کل سپاه شکل گرفت. از سال ۱۳۶۴ به بعد حضور راویان این مرکز در جنگ شکل ثابت و دائمی به خود گرفت و راویان عضوی جدایی ناپذیر از سیستم فرماندهی جنگ شدند.
در اواسط سال ۱۳۶۴ فرمان امام خمینی مبنی بر تشکیل سه نیروی زمینی، دریایی و هوایی در سازمان سپاه پاسداران صادر شد. در پی تشکیل این سه نیرو، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ نیز متناسب با تشکیلات جدید سپاه، سازمان خود را گسترش داد و در سه نیروی مذکور دفاتری تحت عنوان «دفتر تحقیقات جنگ» تأسیس شد.
با گسترش تشکیلات مرکز و حضور گسترده و مستقیم محققان مرکز در قرارگاه‌ها و یگانهای رزم سپاه پاسداران، تمام ابعاد جنگ زیر پوشش راویان مرکز قرار گرفت و این کار تا پایان جنگ و تا مدتی پس از پذیرش قطعنامه ۵۹۸ و برقراری آتش‌بس ادامه یافت.
مرکز در طول هشت سال دفاع مقدس ضمن حضور در میادین نبرد حق علیه باطل به شکل فراگیر، اقدام به شناسایی و جمع‌آوری اسناد و اطلاعات جنگ کرد و همزمان در حفظ و نگهداری آن بسیار کوشید و در این راه با بکارگیری ۲۰۶ نفر راوی از اعضای سپاه و بسیج، و تقدیم ۱۷ شهید از راویان خود، رسالت مهمی را در تاریخ سرنوشت ساز کشور به انجام رساند.
مجموعه منسجم راویان جنگ، تشکیلاتی پویا بود که همهٔ ابعاد جنگ را دربرگرفته و به هم مرتبط می‌کرد. در این سیستم بدیع تحقیقات، سه نیروی تازه تأسیس (زمینی، دریایی، هوایی)، قرارگاه‌ها، یگانها، و واحدهای مختلف نظامی به وسیلهٔ شبکهٔ گسترده راویان به هم پیوند می‌خورد و تبادل اطلاعاتی چند سویه میان آنها در جریان بود، طوری که نه تنها امکان تحریف مطالب و وقایع در رده‌های مختلف وجود نداشت، بلکه کمتر موضوع و امری نیز از دید آنها پنهان می‌ماند.
حضور تمام وقت راویان در کنار فرماندهان و ثبت و ضبط همه گفت‌و‌گوها و اقدامات آنها در شبانه روز، مصاحبه‌های متعدد با رده‌های مختلف، گردآوری اسناد مکتوب هر رده و یگان و … موجب تخصص بالای آنان شده بود. همین سبب جمع‌آوری اسناد و منابعی غنی از جنگ شده است که احتمال بروز خطا و اشتباه در آن به حداقل رسیده است.[۲]
مرکز در دوران بعد از جنگ
با گذشت قریب به یک دهه از آغاز جنگ، در سال ۱۳۶۸ دست‌اندرکاران مرکز فارغ از سختی‌ها و دغدغه‌های صحنه های نبرد، وارد عرصه جدیدی شدند. انبوه اخبار و اطلاعات موجود در مرکز که در قالب اسناد و مدارک دست اول جنگ جمع‌آوری شده بود، نیاز به پردازش و ذخیره‌سازی داشت. علاوه بر این، سند چشمانداز مرکز در افق دو دههٔ آینده باید تهیه و تنظیم می شد تا بر پایهٔ آن طرحی جامع و نقشهٔ راه شایسته ای تدوین گردد. در پی چنین تمهیداتی، گام سوم یعنی مرحلهٔ اجرا قرار داشت.
به این ترتیب هر یک از مراحل تعریف شد و راهبرد مرکز در سه برنامهٔ پنج ساله تدوین گردید. اقدامات انجام شده در سه برنامهٔ مدون مرکز در مدت پانزده سال چنین بوده است:
اول: ساماندهی منابع و اطلاعات
پس از آتش‌بس و فراغت راویان از حضور در عرصه‌های کارزار، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ به ساماندهی و سازماندهی منابع اطلاعاتی خود اقدام کرد و یازده بانک اطلاعاتی راه اندازی شد
دوم: ذخیره‌سازی و پردازش اطلاعات
وجود اسناد فراوان، ضرورت استفاده از آنها، دگرگونی روش کار با اسناد به دلیل ایجاد تحولات گسترده در زمینهٔ فناوری اطلاعات، ضرورت همکاری و هماهنگی با سایر مراکز اطلاع‌رسانی و افزایش روزافزون نیاز کاربران به اسناد و اطلاعات موجود و ضرورت مرتفع کردن آن ایجاب می کرد تا مرکز همزمان با گسترش امکانات بهره‌گیری از داده‌های خام، ضمن بهره‌گیری از فناوری پیشرفته به پردازش داده‌های خام اقدام و منابع خود را به اطلاعات قابل بهره‌برداری برای پژوهشگران تبدیل کند. بدین منظور فرایند پردازش اطلاعات از اواخر دههٔ ۱۳۶۰ در دستور کار مرکز قرار گرفت که در این فرایند متخصصان ماهر و کارآزموده، داده‌های خام را طی مراحل متعددی آمادهٔ بهره‌برداری کاربران کرده اند که به اختصار به برخی از آنها اشاره می شود.
پردازش منابع اطلاعاتی: برای بهره‌برداری مطلوب از هریک از منابع تخصصی مرکز، فعالیتهای فراوانی انجام شده و روی هر یک از منابع موجود به‌طور مجزا کار شده است. از ۳۳ هزار نوار صوتی موجود، تعداد قابل ملاحظه ای از نوارها به تدریج پیاده شده و منبع جدیدی تحت عنوان «پیاده شده نوارهای صوتی» در بانک اطلاعاتی مرکز دایر گردید و تعداد بانکها به دوازده عدد افزایش یافت.
در بخش اسناد، برای تفکیک، موضوع بندی و سپس مجلد کردن اسناد اقدام شد که بیش از ۱۷۰۰ عنوان کتاب «گزیده اسناد» آماده شده است که ضمن نگهداری در بانک اطلاعات، مورد بهره‌برداری پژوهشگران قرار می گیرد.
نیمی از دفترچه‌های راویان پردازش اطلاعاتی و اصلاح گردیده و محتویات آنها حروف‌چینی و صحافی شده است.
بخش عمده ای از اسناد، تصویربرداری (اسکن) گردیده و قابل بهره‌برداری رایانهای شده است.
در زمینه عکس، فیلم، کالک و نقشه نیز اقدامات تخصصی صورت گرفته که در بخش ذخیره‌سازی بدان اشاره میگردد.
ذخیره‌سازی منابع اطلاعاتی: در پی جمع‌آوری منابع اطلاعاتی بسیار انبوه در دورهٔ سامان دهی، احیاء منابع یا به تعبیر دیگر پردازش اطلاعات ضروری تشخیص داده شد. همچنین در این دوره تهیه نرم‌افزارهای تخصصی با هدف ذخیره‌سازی انبوه داده‌های اطلاعاتی ضرورت یافت.
پس از اینکه منابع تهیه شده در ۱۲ موضوع تفکیک شده برای استفاده از نرم‌افزارها و سخت‌افزارهای رایانه ای با هدف ذخیره‌سازی، جستجو و بازیابی سریع انبوه داده‌های موجود برای هر یک از منابع دوازده‌گانه اطلاعاتی، مطالعات کارشناسی گسترده‌ای از دههٔ ۱۳۷۰ آغاز و برای هر منبع یک بانک اطلاعاتی در مدیریت ذیربط راه اندازی شد.
اشاعة اطلاعات: هنگامی که موقعیت مناسبی برای بهره‌برداری از اطلاعات جنگ فراهم شد و کار شناسایی، فراهم سازی، حفظ و نگهداری و پردازش و ذخیره‌سازی منابع به نحو نسبتاً مطلوب آماده گردید، مرحلهٔ اطلاع‌رسانی منابع مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ آغاز شد. در پی آن محققان و کاربران فراوانی با هدف برآورده شدن نیازهای اطلاعاتی خود از دههٔ ۱۳۷۰ به این مرکز رجوع کرده و می کنند که مجموعهٔ بانک اطلاعات مرکز تا کنون کوشیده است حتی المقدور به نحوی مناسب نیازهای پژوهشی، محققان را برآورده سازد.
پژوهش: به دنبال فراهم شدن ساز و کارهای لازم، محققان، مؤلفان و نویسندگان مورد وثوق که به فعالیت در حوزهٔ دفاع مقدس علاقه مندند ضمن مراجعه به مرکز و اخذ منابع اطلاعاتی مورد نیاز، در تهیهٔ آثار و محصولات فرهنگی در زمینههای مختلف دفاع مقدس تلاش میکنند و مطالب خود را در اختیار استفاده‌کنندگان عام و خاص جامعه قرار میدهند.
سوم: بازنگری و تدوین سند چشمانداز:
با گذشت قریب سه دهه از آغاز جنگ، در اواخر سال ۱۳۸۶، این مرکز برای دورهٔ جدید به بازنگری ساختار، مأموریتها و وظایف خود پرداخت و با رویکردی نو و اصلاحی، وارد عرصهٔ جدیدی شد، زیرا تبیین وقایع جنگ هشت سالهٔ ایران و عراق با اهمیت تاریخی و پیامدهای آن، نیاز به عزم و ارادهٔ ملی داشت. برای تحقق این مهم، مقارن با شروع دورهٔ جدید نام مجموعه نیز به «مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس» تغییر یافت و مأموریتها و وظایف و سازمان آن گسترش یافت و جایگاه جدید آن تثبیت شد. در چشمانداز بیست ساله، برنامه های پژوهشی مبسوطی پیش‌بینی و در مقولات متعددی دسته‌بندی شده است؛ از جمله: مطالعات عام نظامی، مطالعات جامعه محور در عملیاتها و صحنه‌های نبرد، مطالعات تخصصی شامل راهبردها و تحولات و تصمیم‌گیری‌های طرفین منازعه، تاریخ و پژوهشهای شفاهی، موضوعات سیاست و جنگ، جامعه و دفاع مقدس، دین و دفاع مقدس، رهبری و دفاع مقدس. همچنین تمهیدات لازم برای تهیه و انتشار فصلنامه‌ها و ماهنامه های جدید نیز به موارد پیشین افزوده شده است.[۳]
انتشارات مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس
یکی از بخش‌های مرکز اسناد انتشارات آن است که از ابتدای فعالیت مرکز فعال بوده است. برخی از کتاب‌های منتشر شده توسط آن عبارتند از:[۴]
- اطلس لشکر ۴۱ ثارالله در ۸ سال دفاع مقدس
- اطلس خوزستان در جنگ ایران و عراق
- تاریخ تحلیلی جنگ ایران و عراق جلد دوم
- تاریخ تحلیلی جنگ ایران و عراق جلد اول
- دفاع‌مقدس در بیانات امام‌خمینی: صلح
- سلسله عملیات قدس
- عملیات کربلای ۱
- عملیات رمضان
- جنگ عراق و ایران، رویارویی استراتژی ها
- پاوه در جنگ با ضد انقلاب و دفاع مقدس
- مهران در جنگ
- کردستان در جنگ ضد شورشگری و دفاع مقدس
- دزفول، شوش، اندیمشک در جنگ
- کرمانشاه در جنگ
- دشت آزادگان در جنگ
- خوزستان در جنگ
- جنگ ایران و عراق در اسناد سازمان ملل
پانویس
- ↑ «دلیل انتصاب سردار رمضان شریف به ریاست مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس سپاه چه بود؟». دریافت‌شده در ۵ شهریور ۱۴۰۳.
- ↑ «مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس - دفاع مقدس». دریافت‌شده در ۵ شهریور ۱۴۰۳.
- ↑ «مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ بعد از دفاع مقدس». دریافت‌شده در ۵ شهریور ۱۴۰۳.
- ↑ «انتشارات مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس». دریافت‌شده در ۵ شهریور ۱۴۰۳.
پیوند به بیرون