ناصر مکارم شیرازی

ناصر مکارم شیرازی

مرجع تقلید
تاریخ تولد	۱۳۰۵
زادگاه	شیراز
استادان	آیت‌الله بروجردی • سید محمد حجت کوه‌کمره‌ای • سید محمد محقق داماد
محل تحصیل	شیراز، قم، نجف
اجازه اجتهاد از	محمدحسین کاشف الغطاء • محمدباقر اصطهباناتی
تالیفات	تفسیر نمونه • پیام امام • مفاتیح نوین • انوار الفقاهة

ناصر مکارم شیرازی (زادهٔ ۱۳۰۵ در شیراز) نویسنده، فقیه، مفسر، از مشاهیر و استادان بزرگ درس خارج فقه و اصول حوزه و از مراجع معاصر است. مکارم شیرازی یکی از هفت مرجع معرفی‌شده از سوی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم در سال ۱۳۷۳ بعد از درگذشت آیت‌الله محمدعلی اراکی بود.

مکارم شیرازی از جوانی تألیفاتی داشته و تا دهه ۱۳۹۰، نزدیک به یک‌صد اثر از وی منتشر شده است. وی از مدیران مجله مکتب اسلام به‌ویژه پیش از پیروزی انقلاب اسلامی بود. تفسیر نمونه، یکی از مهم‌ترین تفاسیر معاصر قرآن، حاصل کار گروهی به سرپرستی اوست. مکارم شیرازی، صاحب فتاوایی است که در فقه شیعه کم‌سابقه است؛ از جمله حرمت سیگار کشیدن و عدم نجاست ذاتی کفار. مدارس علمیه مانند مدرسه فقهی امام کاظم(ع)، مؤسسات پژوهشی مانند مرکز آموزش تخصصی شیعه‌شناسی و همچنین شبکه ماهواره‌ای ولایت از جمله مراکزی است که از سوی دفتر وی اداره می‌شود.

ناصر مکارم شیرازی، از روحانیان فعال و یکی از سخنرانان انقلابی بوده که پیش از انقلاب اسلامی در نقاط مختلف ایران دست به فعالیت زده و زندانی و تبعید شده است. او عضو مجلس خبرگان قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران بوده است. در سال ۱۳۹۳، همایشی با مدیریت وی در قم و با عنوان «کنگره جهانی جریان‌های افراطی و تکفیری از دیدگاه علمای اسلام» در واکنش به تحرکات گروه داعش برگزار شد و عالمانی از ۸۰ کشور جهان در آن حضور داشتند.

زیست علمی

• شروع به تحصیل دروس حوزوی در مدرسه آقا بابا خان شیراز (در ۱۴ سالگی)
• ورود به حوزه علمیه قم در سال ۱۳۲۳
• هجرت به نجف در سال ۱۳۲۹ و شرکت در درس‌های آیت‌الله خویی و سید محسن حکیم
• بازگشت به قم در سال ۱۳۳۰ و حضور در درس آیت‌الله بروجردی، سید محمد حجت کوه‌کمره‌ای و سید محمد محقق داماد
• اجازه اجتهاد از محمدباقر اصطهباناتی و محمدحسین کاشف الغطاء
• یکی از هفت مرجع منتخب جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، پس از رحلت آیت‌الله اراکی.

• آثار بسیاری (بیش از صد عنوان) به قلم آیت‌الله مکارم شیرازی نوشته و منتشر شده است گرچه برخی از کتاب‌هایی که به نام اوست زیر نظر او و با همکاری جمعی از نویسندگان نوشته شده است برخی از آثار ایشان: «تفسیر نمونه» «پیام قرآن» «پیام امام امیرالمؤمنین(ع)» «اخلاق در قرآن» «مفاتیح نوین» «دائرة المعارف فقه مقارن» «انوار الفقاهة فی احکام العترة الطاهرة» «ترجمه قرآن کریم».

فعالیت‌های علمی و فرهنگی

برخی از فعالیت‌ها و اقدامات فرهنگی آیت‌الله مکارم شیرازی از این قرار است:

• نویسنده برگزیده کتاب سال در سال ۱۳۳۳ با تألیف کتاب فیلسوف‌نماها
• تألیف کتاب «جلوه حق» در نقد فرقه صوفیه
• انتشار و مدیر مسئولی مجله درس‌هایی از مکتب اسلام در سال ۱۳۳۷ برخی از مقاله‌های نوشته شده توسط آیت‌الله مکارم در این نشریه عبارت است از: «معاد و جهان پس از مرگ»، «مشرق‌زمین به پا خیزد» و «مهدی، انقلابی بزرگ»
• از پایه‌گذاران و اعضای جامعه مدرسین حوزه علمیه قم
• تأسیس مراکز آموزشی نظیر مدرسه امیرالمؤمنین(ع)، مدرسه امام حسن مجتبی(ع)، مدرسه فقهی امام موسی کاظم(ع)
• ایجاد مرکز تخصصی شیعه شناسی در سال ۱۳۷۷
• بنیان‌گذار بنیاد فقه اهل بیت(ع) در سال ۱۳۸۱
• تأسیس مؤسسه دارُ الإعْلام با هدف شناخت، نقد و مقابله با وهابیت و همچنین دفاع از عقاید شیعه در سال ۱۳۸۸
• تأسیس «مؤسسه ۱۱۰ مدرسه» در سال ۱۳۷۷ با هدف تأسیس مدارسی در مناطق بسیار محروم کشور مخصوصا در شرق خراسان و منطقه سیستان و بلوچستان مدارس ساخته‌شده، عموما «الغدیر» یا «امیرالمؤمنین» نامگذاری می‌شوند. تعدادی از خیرین در ساخت این مدارس مشارکت می‌کنند.
• تأسیس مدرسه امام حسین(ع)
• تأسیس مدرسه علمیه «دارُ المبلّغین فلسفی» که به نام محمدتقی فلسفی با هدف تربیت مبلغان،
• تأسیس مجتمع خاتم الانبیاء شیراز
• ایجاد شبکه ماهواره‌ای ولایت در سال ۱۳۹۲ برای مخاطبان عرب‌زبان با هدف جلوگیری از نفوذ تفکر تکفیری-سلفی

بزرگداشت

در شانزدهمین دوره همایش کتاب سال حوزه که در سال ۱۳۹۳ در شهر قم برگزار شد ناصر مکارم شیرازی به عنوان شخصیت برجسته علمی حوزه معرفی شد و به پاس خدمات علمی، فرهنگی، تدریس و تألیفات مورد تقدیر در این دوره از همایش قرار گرفت.

نقش آفرینی در مسائل سیاسی و اجتماعی

آیت‌الله مکارم شیرازی، در دوران جوانی از جمله حوزویانی بود که به دنبال اصلاح حوزه‌های علمیه بود و در نوشتن نامه‌ای به آیت‌الله بروجردی برای پیگیری این اصلاحات مشارکت داشت. امضای او در زیر بسیاری از بیانیه‌ها و اعلامیه‌ها علیه حکومت پهلوی دیده می‌شود. او همچنین در مبارزات سیاسی انقلابی، تدوین قانون اساسی و مواردی دیگر، نقش‌آفرینی اجتماعی و سیاسی داشته است. در قیام ۱۹ دی ۱۳۵۶ش که مقاله‌ای اهانت‌آمیز در روزنامه اطلاعات نسبت به آیت‌الله خمینی منتشر شده بود، یکی از مکان‌های تجمعات اعتراضی حوزویان مدرسة الامام امیرالمومنین متعلق به مکارم شیرازی بود. مکارم شیرازی در این اجتماع سخنرانی کرد و تصریح کرد که: اگر بزرگ قومى را اين چنين هتک کنند، چه احترامى براى ديگران مى‌ماند «اگر بايد بميريم همه با هم بميريم، و اگر بنا هست زنده بمانيم همه با هم زنده بمانيم!»

مواضع انتقادی و معترضانه در مجله مکتب اسلام

آیت‌الله مکارم شیرازی که تا اندکی پس از انقلاب اسلامی در ۱۳۵۷، صاحب امتیاز و مدیرمسئول مجله مکتب اسلام بوده، در سرمقاله‌های این نشریه پیش از پیروزی انقلاب، بارها مواضعی انتقادی و معترضانه درباره مسائل اداری، اخلاقی، فرهنگی و نقد وابستگی حکومت شاه به غرب اتخاذ کرده و همین رویکردها منجر به توقیف‌های چندباره مکتب اسلام شده است. اعتراض به کشف حجاب و بی‌بند و باری، واکنش به مبارزه نمایشی با فساد اداری و رشوه‌خواری، اشاره به گردانندگان مطبوعات مروج فساد و سرمقاله‌ای در واکنش به گسترش شراب‌خواری، مطالبی از آیت‌الله مکارم شیرازی بوده که منجر به توقیف موقت نشریه مکتب اسلام در موارد متعدد شده است.

از لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی تا مقاله روزنامه اطلاعات

نقش‌آفرینی‌های سیاسی آیت‌الله مکارم شیرازی را می‌توان در بسیاری از رخدادهای پیش از انقلاب ایران مشاهده کرد که در سطوح مختلفی صورت گرفته است:

• سخنرانی در مراسمی که در اعتراض به لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی (۱۰ آبان ۱۳۴۱) برگزار شد.
• سخنرانی در آبادان به نمایندگی از امام خمینی در اعتراض به رفراندوم انقلاب سفید (بهار ۱۳۴۲).
• سخنرانی پرشور انقلابی در مسجد هدایت تهران، در خرداد ۱۳۴۲ همزمان با روز عاشورا، و بازداشت شدن در شب ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ش به همراه مرتضی مطهری، محمدتقی فلسفی، عبدالکریم هاشمی‌نژاد و جمعی دیگر. او ۴۵ روز در زندان به سر برد و سپس آزاد شد.
• ارسال نامه (به همراه برخی دیگر از حوزویان شیرازی مقیم حوزه علمیه قم) به امیرعباس هویدا، نخست‌وزیر، در اعتراض به تبعید امام خمینی، در اسفند ۱۳۴۳.
• ارسال نامه‌هایی به امام خمینی پس از انتقال وی از ترکیه به نجف. این نامه‌ها که امضای گروهی از مدرسان حوزه علمیه قم را به همراه داشت، حاوی ابراز خوشحالی از انتقال امام خمینی به نجف و دعا برای بازگشت وی به ایران بود.
• تأکید بر مرجعیت امام خمینی پس از درگذشت سید محسن حکیم در تسلیت اعضای جامعه مدرسین حوزه علمیه قم (از جمله آیت‌الله مکارم شیرازی) خطاب به امام خمینی. آیت‌الله مکارم همچنین به همراه ۴۲ تن از روحانیان حوزه علمیه قم، پس از درگذشت مشکوک سید مصطفی خمینی، ۱ آبان ۱۳۵۶، تلگرام تسلیتی به امام خمینی ارسال کرد. تأکید بر بازگشت امام خمینی، در این تلگرام هم دیده می‌شود که به وضوح نشانگر وجه سیاسی این تلگرام تسلیت است.
• سخنرانی در مسجد ارک تهران، از ابتدای دهه ۵۰ شمسی، درباره موضوعاتی از قبیل نقد مارکسیسم، مبارزه با اسلام سرمایه‌داری، رابطه اسلام و سیاست، حق وتو در سازمان ملل و فلسطین.
• برگزاری مراسم چهلم سید مصطفی خمینی در مدرسه امیرالمؤمنین، در ۹ آذر ۱۳۵۶، با حضور سه هزار نفر از مردم قم که پس از آن، جمعی از شرکت‌کنندگان و طلاب، با برگزاری تظاهراتی به سوی مدرسه خان شعار «درود بر خمینی» سر دادند.
• سخنرانی اعتراضی در واکنش به توهین به امام خمینی در مقاله روزنامه اطلاعات با عنوان «ایران و استعمار سرخ و سیاه». این سخنرانی در حضور مردم معترضی ایراد شد که به نشانه اعتراض در مدرسه امیرالمؤمنین(ع) تجمع کرده بودند. سخنان مکارم شیرازی در این رابطه، موجب تبعید او شد.

هفت ماه تبعید

پس از رخدادهای ۱۹ دی ۱۳۵۶، آیت‌الله مکارم شیرازی، حسین نوری همدانی، ابوالقاسم خزعلی، محمدعلی گرامی، محمد یزدی و حسن صانعی تبعید شدند. مکارم شیرازی بر اساس حکم «کمیسیون حفظ امنیت اجتماعی شهرستان قم»، محکوم به سه سال اقامت اجباری در شهرستان چابهار شد و ۲۱ دی ۱۳۵۶ به چابهار فرستاده شد. او ۵۰ روز بعد به مهاباد و پس از چندی به انارک در شهرستان نایین برده شد و از ۹ خرداد ۱۳۵۷، ادامه تبعید خود را در آنجا سپری کرد. مکارم شیرازی به همراه چند تن دیگر از روحانیان تبعید شده، پس از نخست‌وزیری جعفر شریف‌امامی و شعارهای او برای اعطای آزادی سیاسی، آزاد شده و به قم بازگشتند.

مشارکت در تدوین قانون اساسی

ناصر مکارم شیرازی که پس از رهایی از تبعید تا پیروزی انقلاب، نقش‌آفرینی‌های سیاسی فراوانی داشت در تحصن انقلابیون در دانشگاه تهران حضور یافت و از امکان استقرار حکومت اسلامی سخن گفت. پس از پیروزی انقلاب، در تدوین قانون اساسی در مجلس خبرگان قانون اساسی هم حضور داشت و بر تصویب مذهب شیعه به عنوان مذهب رسمی پای فشرد.

کنگره جریان‌های تکفیری

این همایش بین‌المللی با ریاست ناصر مکارم شیرازی، مدیریت علمی جعفر سبحانی و دبیری سید مهدی علیزاده موسوی، دوم و سوم آذر ۱۳۹۳ش، با حضور عالمان شیعه و سنی از ۸۰ کشور جهان، در قم برگزار شد. آیت‌الله مکارم شیرازی در «کنگره جهانی جریان‌های افراطی و تکفیری از دیدگاه علمای اسلام»، گروه داعش را بهانه‌ای در دست دشمنان دانست که با توسل به آن، اسلام را دین بربریت و خشونت بخوانند.

کنگره نقش شیعه در گسترش علوم اسلامی

این کنگره با حمایت آیت‌الله مکارم شیرازی در روزهای ۲۰ و ۲۱ اردیبهشت سال ۱۳۹۷ در مدرسه علمیه امام کاظم(ع) در قم برگزار و با حضور مهمانان داخلی و خارجی، به «تبیین نقش اهل‌بیت(ع) در پایه‌گذاری و گسترش علوم اسلامی»، «تبیین نقش عالمان شیعه در پایه‌گذاری و گسترش علوم اسلامی» و «تبیین نقش دانشمندان شیعه در شکوفایی تمدن اسلامی و علوم دیگر» پرداخته شد.

اندیشه‌های فقهی

ناصر مکارم شیرازی، در قامت یک فقیه و مرجع تقلید شیعه، فتاوایی صادر کرده که برخی از آنها در تاریخ فقه شیعی کم‌نظیر بوده یا با فتاوای مشهور تفاوت داشته است. برخی از این موارد در زیر آمده است:

عدم نجاست ذاتی کفار

به فتوای مکارم شیرازی، کفار، نجاست ذاتی ندارند ولی چون از نجاست ظاهری پرهیز نمی‌کنند، در معاشرت با آنان باید احتیاط کرد.

تحریم توهین به مقدسات اهل سنت

به فتوای مکارم شیرازی، توهین به مقدسات اهل سنت جایز نیست.

جواز ترک حجاب در ضرورت

به فتوای مکارم شیرازی، اگر دختران مسلمان در شرایطی قرار بگیرند که گذراندن دروس عالی جز با عدم رعایت حجاب امکان‌پذیر نباشد، به مقدار ضرورت می‌توانند حجاب اسلامی را رعایت نکنند. این فتوا در پاسخ به پرسشی درباره وظیفه دانشجویان زن مسلمان در کشورهایی مانند ترکیه صادر شده است. انتشار این فتوا در رسانه‌ها، برخی واکنش‌ها را در پی داشت. دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی، در توضیحی، حجاب زنان در اسلام را از ضروریات دین اسلام دانست، اما در عین حال تأکید کرد که بنابر فتوای مذکور، در موارد ضرورت، اجازه ترک حجاب داده می‌شود.

حرمت استعمال دخانیات

به فتوای مکارم شیرازی، کشیدن سیگار و انواع دخانیات حرام است.

حرمت جریمه دیرکرد وام

به فتوای مکارم شیرازی، گرفتن جریمه دیرکرد مشروعیت ندارد، همانطور که تأخیر در پرداخت وام از سوی قرض‌گیرندگان هم جایز نیست. در فتوایی دیگر از آیت‌الله مکارم شیرازی، تصریح شده که جریمه دیرکرد هر گاه به عنوان یک قانون بانکی طبق محاسبه سود پول اعمال شود، نوعی رباخواری و حرام است و اگر به عنوان تعزیر در برابر تأخیر در پرداخت دین باشد، مبلغ آن جریمه، متعلق به بیت‌المال است، نه سیستم بانکی.

لزوم قربانی کردن در وطن، به جای منا در شرایط خاص

به فتوای مکارم شیرازی، اگر مکلف بداند که قربانی حج تمتع که در منا انجام می‌شود، از بین می‌رود و قابل استفاده نیست، باید پول آن را کنار بگذارد و در ماه ذی‌الحجة همان سال در شهر خودش قربانی کند. بنابر این فتوا، اگر مکلف در همان سال نتوانست، باید در ایام تشریق سال بعد،‌ احکام قربانی را انجام دهد. بنابر نظر فقهای شیعه، قربانی حج تمتع باید در سرزمین منا ذبح شود. با این حال اهل سنت معتقدند ذبح در منا مستحب است و آنچه واجب است، ذبح در محدوده حرم است. نظرات تفصیلی آیت‌الله مکارم شیرازی در این باره به همراه دلایل او، در رساله مستقل فقهی با عنوان «حکم الأضحیة فی عصرنا» آمده است. بر اساس فتوای مکارم شیرازی، در صورت اطمینان به حصول شرایط قربانی در منا، اولویت با ذبح در همان جاست.

موضع‌گیری‌های فقهی و اجتماعی

آیت‌الله مکارم شیرازی، در مواردی به رخدادهای اجتماعی واکنش نشان داده است که برخی از این موضع‌گیری‌ها در ادامه می‌آید:

فتوای جهاد در عراق

مکارم شیرازی، در تیر ۱۳۹۳ش، در واکنش به احتمال حمله داعش به اماکن مقدس شیعیان، در پیامی، «دفاع از تمامیت عراق مخصوصا عتبات عالیات» را بر همه علاقمندان به اسلام و اهل بیت، جهاد فی سبیل الله و واجب خواند.

ظهور بسیار نزدیک است

مکارم شیرازی در فروردین ۱۳۹۰، به انتشار یک فیلم واکنش نشان داد و تطبیق مضمون روایات آخرالزمان بر افراد را توطئه خواند. او گفت: «وقتی شما تطبیق انجام دهید، اگر این تطبیق درست نباشد، به اعتقادات مردم آسیب خواهد زد.» در فیلم مذکور، چهره‌های معاصری از قبیل محمدباقر حکیم، محمود احمدی‌نژاد، سید حسن نصرالله، و ملک عبدالله پادشاه اردن، بر برخی چهره‌های موجود در روایات از جمله نفس زکیه، شعیب بن صالح، سید یمانی و سفیانی تطبیق داده شده‌اند.

منتفی‌شدن حج ۹۵

مکارم شیرازی، در اردیبهشت ۱۳۹۵، در دیدار وزیر وقت فرهنگ و ارشاد اسلامی ایران، با تأکید بر لزوم برگزاری آبرومندانه و عزتمندانه حج، گفت: «باید دور حج امسال را قلم بکشید.» علاوه بر وی، برخی دیگر از مراجع نیز با حضور ایرانیان در حج ۹۵ مخالفت کردند.

آثار منتشرشده

درباره آیت‌الله مکارم شیرازی، چند اثر نوشتاری و هنری منتشر شده که از این میان، کتاب «از تبعید تا پیروزی»، رویکردی سیاسی و اجتماعی دارد. کتاب‌های دیگری هم با رویکردهای قرآنی، اخلاقی و... منتشر شده است. این آثار عبارتند از:

حیات پربرکت، نوشته احمد قدسی، در آبان ۱۳۸۴ش و در ۳۵۲ صفحه از سوی انتشارات مدرسه امام علی بن ابیطالب منتشر شد. این کتاب، زندگینامه آیت‌الله مکارم شیرازی است.

از تبعید تا پیروزی، نوشته میرزاباقر علیان‌نژاد، در سال ۱۳۹۲ و در ۲۴۴ صفحه، از سوی انتشارات سوره مهر منتشر شد. این کتاب دربرگیرنده شرح زندگی، مجموعه مقالات و مصاحبه‌های آیت‌الله مکارم شیرازی است و بیشتر رویکردی سیاسی و اجتماعی دارد.

حیات قرآنی آیت‌الله‌العظمی مکارم شیرازی، نوشته امین عظیمی، در سال ۱۳۸۷ و در ۷۴ صفحه، از سوی انتشارات دفتر عقل، با نگاهی به فعالیت‌ها و آثار قرآنی آیت‌الله مکارم شیرازی نوشته شده است.

سیره اخلاقی قرآنی آیت‌الله مکارم شیرازی، نوشته مهدی علمی دانشور و کاظم میرزایی، در سال ۱۳۹۴ و در ۱۴۴ صفحه، از سوی انتشارات عقیق عشق قم، و با رویکردی قرآنی و اخلاقی و همراه با گزارش‌هایی از فعالیت‌های مختلف آیت‌الله مکارم شیرازی منتشر شده است.

رمز موفقیت: خاطراتی از زندگی آیت‌الله‌العظمی مکارم شیرازی، نوشته مسعود مکارم، در صفحه ۱۵۲ صفحه از سوی انتشارات مدرسه امام امیرالمؤمنین(ع) منتشر شده است. چاپ سوم این کتاب، در سال ۱۳۸۹ چاپ شد.

مستند تلویزیونی آیت فقاهت، درباره زندگی شخصی، ویژگی‌های علمی، مبارزات انقلابی، تألیفات و نقش وی در حوزه علمیه، شهریور ۱۳۹۴ش از شبکه یک تلویزیون ایران پخش شد. این اثر مستند تلویزیونی، ۵۹ دقیقه است.

پیوند به بیرون

• بررسی کارنامه قرآن پژوهی آیت الله ناصر مکارم شیرازی