نمایش روحوضی
سیاه‌بازی یا روحوضی (همچنین: تخت حوضی) نوعی نمایش کُمیک ایرانی همراه با رقص و آواز و موسیقی بود. در آن شخصی دارای غلامی سیاه و گیج و گول است و با هم دست به کارهای خنده داری می‌زنند. از این کلمه به معنی عملیات از پیش طراحی شده برای فریب دیگری نیز استفاده شده‌است.
در این گونه نمایش با رویکردی انتقادی و طنزآمیز به موضوعات اجتماعی، سیاسی، عاطفی و حتی تاریخی پرداخته می‌شود. در گذشته در میان حیاط خانه‌های بزرگ ایرانی، حوضی بود که کاربردهای فراوانی داشت. از آن جمله در زمان جشن‌ها و میهمانی‌ها، ساکنان خانه روی آن تخته بزرگی می‌گذاشتند و شکلی همانند صحنه نمایش به آن می‌دادند تا عده‌ای بازیگر روی آن تخته به اجرای نمایش و البته از نوع کمدی آن بپردازند. با توجه به وجود شخصیت کمدی و قدیمی «سیاه» در ایران، این نمایش‌ها به یکی از نامهای عمومی «سیاه بازی» یا «تخت حوضی» یا «روحوضی» معروف شدند.امروزه، نمایش روحوضی، هنری رو به زوال است.
درون مایه نمایش روحوضی چیست؟
اساس این نمایش در بداهه‌پردازی است که زبانی طنزآمیز و عموما انتقادی دارد. از آنجایی که سانسور همیشه در حکومت‌های پادشاهی و استبدادی بسیار شدید بوده، نگاه‌های انتقادی توسط اجراگران در قالب طنز بیان می‌شده؛ زیرا هم نوعی فرار از سانسور بود و هم به راحتی مردم از آن سر در می‌آوردند. عموما هم داستان پند اخلاقی به همراه دارد. شخصیت سیاه‌شده، آدم دورنگی نیست و همیشه صاف و صادق است. بخش دلقک‌بازی عموما به تمسخر بی‌عدالتی‌ها، ناز و عشوه معشوق و حرص و طمع تاجران می‌پردازد.
نمایش روحوضی چگونه اجرا می‌شود؟
روش یکسانی برای اجرای نمایش روحوضی وجود ندارد؛ زیرا بر اساس بداهه‌پردازی پیش می‌رود. اما اغلب ترکیبی از پانتومیم، رقص و دیالوگ است. یک فرش به عنوان پس‌زمینه قرار دارد. لباس‌ها و گریم‌ها مینیمالیستی هستند و تماشاگران دور تا دور صحنه جمع می‌شوند. یک اجرا عموما با موسیقی شروع می‌شود و بعضی وقت‌ها حیوانات نیز در ابتدای نمایش حضور دارند. بعد از آن نوبت آکروبات و شعبده‌بازی و پانتومیم می‌رسد و در قسمت آخر ما با چند نمایش مسخره‌بازی طرف هستیم که درون‌مایه انتقادی دارند و موضوع آنها از زندگی روزمره گرفته شده است.
هدف
این گونه نمایش در حقیقت بخشی از هنرهای عامیانه می‌باشد هدف از این نمایش فقط به قصد سرگرمی، سرخوشی و شاد زیستی نیست. به مضحکه کشاندن نظم تحمیلی و فروکشیدن صاحبان قدرت و ثروت و جاه و مقام حتی شاه و وزیر توسط فردی «عوام» و خنداندن تماشاچی برآنها از رویکردهای این نمایش می‌باشد.
ساختار
آنچه که امروز و بیشتر می‌تواند مورد توجه قرار گیرد بخش مربوط به ساختار این نمایش سنتی است. در این نمایشنامه معمولاً دو تیپ حضور داشتند: یکی «حاجی» یا حاکم و دیگری سیاه که «مبارک» نام داشت و نوکر بود. در این نمایش سیاه سمبل مردم زجر کشیده و حاکم تجلی حکومت وقت محسوب می‌شد. تمام لطف سیاه بازی به آن سیاه بامزه‌ای است که با دست انداختن ارباب و اطرافیانش خنده را به لب‌های مردم می‌نشاند. سیاهی که با شیرین‌کاری‌ها و شوخی‌های خود نقدی هم بر اوضاع جامعه می‌زند؛ بدیهه‌سازی و بدیهه سرایی محور اصلی این نوع نمایشنامه محسوب می‌شد. رقص و آواز نیز در آن وجود داشت؛ و پایان خوش و نتیجه‌گیری اخلاقی از ویژگی‌های آن به‌شمار می‌رود.
تاریخچه
خیلی‌ها دوران قاجار را زمان شکل‌گیری نمایش روحوضی در ایران می‌دانند که با ورود بردگان سیاه پوست به اینجا اتفاق افتاده است. اما جمشید ملک‌پور در کتاب خود با عنوان ادبیات نمایشی در ایران، نمایش روحوضی یا سیاه بازی را به دوران صفویه بر می‌گرداند. او بیان می‌کند که این نوع نمایش از دوران قاجار رشد پیدا کرده و محبوب شده است.
بسیاری از مورخین بیان می‌کنند که نمی‌شود زمان دقیقی برای شکل‌گیری نمایش روحوضی پیدا کنیم. می‌دانیم که هنر نمایشی پیش از فتح اسکندر در ایران شناخته شده بود و در دربارهای ایران باستان، تا زمان‌های اخیر وجود داشته، اما شواهد و مدارکی پیش از دوران صفویه برای نمایش روحوضی در دسترس نیست. نمایش سنتی سیاه بازی برآمده از آئین‌ها، جشن‌ها و جشنواره‌هایی همچون نوروز است. این نمایش ریشه در دوره صفویه دارد ولی از سال ۱۲۹۵ شمسی اوج بیشتری گرفت. از سعدی افشار می‌توان به عنوان آخرین بازمانده این نمایش یاد کرد.
نمایش روحوضی چه زمانی پرطرفدار شد؟
این نمایش در نیمه اول قرن پیش، به‌خصوص در دهه ۱۳۳۰ و ۱۳۴۰، به شدت پرطرفدار بود و در عروسی‌ها به صورت بداهه اجرا می‌شد تا مهمانان را سرگرم کند و بخنداند. در سال‌های بعد، نمایش روحوضی پرطرفدارتر شد و در سالن‌های تئاتر هم به اجرا در آمد، اما بعد از انقلاب رفته رفته حضور آن در سالن‌ها و خیابان‌ها کمرنگ شد.
چرا به این نمایش، روحوضی می‌گویند؟
به این نمایش روحوضی می‌گوید به این خاطر اینکه واقعاً بر روی حوض اجرا می‌شد! خانه‌های قدیمی که سیاه بازی در آنها به نمایش درمی‌آمد، دو حیاط داشتند که با یک راهرو کوچک به هم وصل می‌شدند. این حیاط‌ها اغلب حوض‌هایی بزرگ داشتند که موقع عروسی‌ها تخته‌هایی رو آن قرار می‌گرفت. نمایش روحوضی در عروسی‌ها به صورت بداهه بر روی این تخته‌هایی که فرش بر آن پهن کرده بودند، اجرا می‌شد تا مهمانان سرگرم شوند و بخندند.
نمونه‌های مشهور گونه
نمایش روحوضی و کمدیا دل آرته: دوقلوهای شرق و غرب،
نویسندگان بزرگ و برندگان در این گونه
محمدباقر انصاری، هرام بیضایی،داوود فتحعلی‌بیگی، علی نصیریان