نگاهی بنیادین به نسبت اخلاق و فناوری اطلاعات (کتاب)

اطلاعات کتاب
نویسنده	سید محمدمهدی میرباقری
موضوع	اخلاق اسلامی
زبان	فارسی
تعداد صفحات	۱۲۵
اطلاعات نشر
ناشر	نشر معارف • انتشارات تمدن نوین اسلامی
تاریخ نشر	۱۳۹۲
نسخه الکترونیکی	دارد

نگاهی بنیادین به نسبت اخلاق و فناوری اطلاعات، پژوهشی از سید محمدمهدی میرباقری درباره رابطه بین اخلاق و فناوری اطلاعات است. بحث رابطه اخلاق و فناوری اطلاعات سابقه چندانی در ایران ندارد؛ ولی اهمیت این موضوع و مباحثی ازاین‌قبیل در دنیای پیچیده امروز، بسیاری از کارشناسان و دست‌اندرکاران مرتبط را به اندیشه و اقدام در این زمینه تشویق کرده است.

این کتاب توسط نشر معارف در سال ۱۳۹۲ و توسط انتشارات تمدن نوین اسلامی در سال ۱۳۹۴ به چاپ رسیده است.

درباره کتاب

کتاب نگاهی بنیادین به نسبت اخلاق و فناوری اطلاعات، چهار گفتار علمی استاد سید محمدمهدی میرباقری است که سه گفتار آن در تاریخ ۱۳۸۳/۱۱/۲۷، ۱۳۸۴/۵/۳ و ۱۳۸۵/۹/۲۵ در همایش‌های مرکز تحقیقات مخابرات ایران و گفتار چهارم در تاریخ ۱۳۸۵/۱۲/۱۹ در نشست «فرهنگ و رسانه‌های دیجیتال» ارائه شده است.

درباره نویسنده

مقالهٔ اصلی: سید محمدمهدی میرباقری

سید محمدمهدی میرباقری (زادهٔ ۱۳۴۰ در قم) سخنران مذهبی، استاد درس خارج و سطح عالی حوزه علمیه قم و عضو مجلس خبرگان رهبری ایران است. وی ریاست فرهنگستان علوم اسلامی قم را برعهده دارد. میرباقری برای مدتی از کارشناسان برنامه تلویزیونی «سمت خدا» بود.

میرباقری از نظریه‌پردازان در باب نسبت بین علم و دین است. او معتقد به جهت‌داری علوم از نظر معرفت‌شناختی است که براساس آن می‌توان علوم را به دینی و غیردینی تقسیم کرد.

خلاصه کتاب

در گفتار یکم، از پیوند «اخلاق توسعه» و «فناوری اطلاعات» سخن گفته شده است. «توسعه» در دنیای کنونی را می‌توان فرایند جامع سیاسی، فرهنگی و اقتصادی دانست که هدف از آن، بهبود مستمر رفاه مادی همه انسان‌ها بر پایه مشارکت فعال و هدفمند در توسعه و توزیع منافع حاصل از آن است؛ بر این‌اساس و از نگاه اسناد بین‌المللی، «توسعه»، اصلی‌ترین حق جامعه بشری به‌شمار می‌رود و حقوق دیگر مانند «حق آزادی» را باید در چارچوب «حق توسعه» معنا کرد.

در گفتار دوم، ابعاد بیشتری از منزلت اخلاق در فناوری اطلاعات شکافته می‌شود تا بتوان آثار تکامل الهی در ساحت فناوری اطلاعات را بازگو کرد. در این بحث، اشاره می‌شود که تمایلات مادی بشر، پایگاه اصلی شکل‌گیری «اخلاق توسعه» بوده که به پیدایش «حق توسعه» و «دستور توسعه» انجامیده است؛ یعنی بشر ابتدا به رفاه همه‌جانبه در زندگی خود گرایش یافته؛ سپس برای تأمین این رفاه، به یک نظام حقوقی روی آورده و سرانجام، سازمان‌های بین‌المللی را به استیفای این حقوق مکلف ساخته است؛ به‌همین‌جهت در تبیین نسبت «اخلاق» و «فناوری اطلاعات» باید فرایند «ارزشی، حقوقی و دستوری» مقوله «اخلاق» را کاوید تا بتوان رویکرد الهی را در این زمینه بسط داد و تشریح کرد.

از نگاه استاد میرباقری، توسعه مادی در رفع بحران‌ها و تهدیدهای کنونی فناوری اطلاعات ناتوان است؛ چراکه اگر توسعه بر محور سودجویی دنیوی تعریف شود، ایثار و کرامت از معنا خواهد افتاد و تعارض و پراکندگی را درپی خواهد آورد. بر این مبنا، باید بر فطرت توحیدی بشر تکیه کرد و اخلاق الهی و فرهنگ عبودیت را زیربنای جهت‌گیری جامعه بشری قرار داد. اگر گسترش عبودیت و توسعه تقرب به درگاه الهی را به عنوان جان‌مایه اخلاق بشری بپذیریم، ایثار، تفاهم و امنیت اجتماعی شکل می‌گیرد و آسیب‌های فناوری اطلاعات روزبه‌روز کاهش می‌یابد و حتی در این فضا، تحول بنیادین رخ می‌دهد. به‌طور طبیعی چنانچه بشر به «اخلاق قُرب» روی آورد باید «حق قُرب» و «دستور قُرب» را نیز پی‌ریزی کند تا بتواند آثار تکامل الهی را در فناوری اطلاعات شاهد باشد.

در گفتار سوم، در فرایندی عمیق‌تر، نسبت بین اخلاق و فناوری اطلاعات در جامعه‌پردازی و مدیریت آن بررسی می‌شود تا در این راستا بتوان به صورت هر چه دقیق‌تر، توسعه جوامع را مطالعه کرد.

در گفتار چهارم، پس از این که تأکید می‌شود که شبکه مدیریت مرکزیِ فناوری اطلاعات و ارتباطات در صدد است چهارچوب‌های مدیریتی جامعه اطلاعاتی را در راستای تأمین اهداف خود طراحی کند، مروری بر اعلامیه اصول ایجاد و ساخت جامعه اطلاعاتی انجام می‌شود و تفاوت اخلاق تعالی و اخلاق توسعه در فرایند ساخت جامعه اطلاعاتی مورد تأکید بیشتر قرار می‌گیرد؛ همچنین مسئله وابستگی تعریف اخلاق فناوری ارتباطات به «فلسفه ارتباطات» مطرح می‌شود.

بخشی از کتاب

اخلاق فن‌آوری اطلاعات، یکی از گرایش‌های اخلاق کاربردی است که هم‌چون اخلاق پزشکی، اخلاق روزنامه‌نگاری، اخلاق زیست‌محیطی و مانند آن مورد توجه دنیای امروز قرار گرفته است. ضرورتی که جامعه جهانی و حتی برنامه‌ریزان فن‌آوری اطلاعات را به این نقطه هدایت کرده است تا اصول اخلاقی را بر توسعه این فن‌آوری حاکم بدانند، آن است که توسعه اطلاعات و ارتباطات، در کنار فرصتهای فراوانی که برای جامعه جهانی فراهم آورده و مقیاس بهره‌وری و بهینه‌سازی را در حوزه سیاست، فرهنگ و اقتصاد تغییر داده، ولی تهدیدها و چالشهای جدی را نیز فراروی ملل جهان پدید آورده است.

۱.۱ ـ احساس نا امنی «دولت ـ ملت» ها از هجمه «فن‌آوری اطلاعات»

اکنون امنیت اقتصادی و فرهنگی و سیاسی «دولت ـ ملت» ها از طریق فن‌آوری اطلاعات مورد هجوم قرار گرفته است. برخلاف این ادعا که فن‌آوری اطلاعات و شبکه‌های اطلاع‌رسانی در جهان، به دنبال خدمت به مشتریان و مصرف‌کنندگان هستند و در این میان، هیچ منفعتی عاید مدیران آن فن‌آوری‌ها نمی‌شود، دو لایه پنهانی می‌توان یافت که سود اصلی این شبکه اطلاع‌رسانی به آن‌ها می‌رسد؛ یکی نهادهای فرهنگی و شرکتهای اطلاع‌رسانی هستند که در مقابل اطلاع‌رسانی خود، خدمات ویژه‌ای دریافت می‌کنند و منافع اقتصادی‌شان تأمین می‌شود. لایه اصلی‌تر و مهم‌تر که سود این شبکه را از آن خود می‌کنند، مدیرانی هستند که فرهنگ حاکم بر نرم‌افزارهای اطلاع‌رسانی را هدایت می‌کنند و همه نرم‌افزارها و اطلاع‌رسانی‌ها را بر محور آن شکل می‌بخشند. آن‌ها فرهنگ حاکم بر تولید اطلاع و اطلاع‌رسانی را حتی در مقیاس ایجاد جامعه جهانی، تغییر می‌دهند و از این طریق می‌کوشند شتاب و جهشی به سوی وحدت جامعه جهانی پدید آورند تا منافع آن مدیران تأمین گردد. البته این جهانی‌سازی که از آن به «موج سوم استعمار» تعبیر شده، چنان پنهان و پوشیده است که حتی برخی از اندیشمندان نیز به اشتباه افتاده و این دوره را دوره «مابعد استعمار» یا «عصر جهانی شدن» نامیده‌اند. این در حالی است که برنامه‌ریزی کنونی که بار اصلی آن بر دوش شبکه‌های اطلاع‌رسانی و فن‌آوری اطلاعات است، موج جدید و پنهانی را در استعمار پدید آورده است که با طراحی فرهنگ حاکم بر نرم‌افزارها، جامعه جهانی را به سمت مقصد خاص خود هدایت می‌کند. در نتیجه، هرم جهانی که اقلیتی در رأس آن حاکم بودند، به شکل پیچیده‌تر و پنهان‌تری به کار خود ادامه می‌دهد.