هنر متعهد در اندیشه آیت الله خامنه‌ای

آئین رونمایی از کتاب هنر متعهد

هنر متعهد در اندیشه آیت الله خامنه‌ای، از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. آیت‌الله خامنه‌ای در ضمن توجه و تأکید به مسائل هنری، به هنر متعهدانه رویکردی جدی داشته و تأکید کرده‌اند که هنرمندان متعهد، با به کار بردن ابزارهای هنری در قالب‌ها و سبک‌های متنوعش، می‌توانند تأثیرگذاری عمده‌ای بر روی جامعه داشته باشند.

ماهیت هنر متعهد

هنر متعهد اصطلاحی برای اشاره به سبک و نوعی از هنر است که هنرمند آن را با اهداف و تعهدات اخلاقی، مذهبی، سیاسی یا هنری به سرانجام می‌رساند. در این راستا به هنرمندانی که برای خود اهداف مشخصی را تعیین کرده‌اند، هنرمند متعهد یا به فعالیت آنها هنر متعهدانه گفته می‌شود. برخی اما هنر متعهد را مترادف هنر انقلاب اسلامی دانسته‌اند و در مقابل گروهی آن را اصطلاحی عام برای اشاره به هر نوع فعالیت هنری می‌دانند و به زمان و مکانی خاص، مرتبط نمی‌دانند. از کنار این گفتمان، قیدهایی بر هنر شکل گرفته‌اند که مهم‌ترین آنها را می‌توان «هنر اسلامی» دانست.

اندیشه آیت‌الله خامنه‌ای

هنر در اندیشه سید علی خامنه‌ای، بخشی از فرهنگ حاکم بر جامعه است که در قالب‌های مختلفی، نقش مهمی در انتقال آموزه‌ها به جامعه دارد. از نظر رهبری، هنر، روایت‌گر نوعی عقلانیت و وسعت فکری است و ماهیت پیچیده دارد. به عقیده ایشان هنرمند باید نگاه متعهدانه به رابطه هنر و اجتماع داشته باشد و از همین رو بایسته است از حاشیه به متن بازگردد و به تعهدات خود پای‌بند باشد.

به عقیده برخی، رابطه میان هنر و تعهد، به نوعی تعارض است. این ایده معتقد است که هنر، باید استقلال و عزت خود را حفظ کند و از سویی، تعهد، با استقلال هنر در تعارض است. آیت‌الله خامنه‌ای اما این ایده را قبول نداشته و معتقدند که بحث مسؤولیت و تعهّد هنرمند، قبل از هنرمند بودن او به انسان بودن او برمی‌گردد. ایشان معقتند که یک هنرمند قبل از این‌که یک هنرمند باشد، یک انسان است و انسان نمی‌تواند مسؤول نباشد.

بر اساس اندیشه‌های آیت‌الله خامنه‌ای، هنرمندان متعهد نباید از سه مقوله اصلی اسلام، انقلاب اسلامی و دفاع مقدس در موضوعات هنری، غافل باشند. بر اساس این عقیده، هنر برآمده از باورهای دینی مجسّم‌کننده و ارائه‌کننده آرمان‌های دینی است و همچنین باید از مبتذل نشان دادن آن جلوگیری کرد. اتفاق افتادن انقلاب اسلامی و دفاع مقدس در وطن، سبب خواهد شد تا هیچ هنرمندی، از کنار آن به سادگی عبور نکند. به‌طور کلی و براساس ارزیابی آیت الله خامنه‌ای، پیشرفت هنر متعهد و انقلابی در ایران، خوب و مطلوب بوده است.

منبع‌شناسی

کتاب «هنر متعهد» نوشتهٔ محسن جوهری و میثم آقادادی از جمله آثاری است که در موضوع دیدگاه‌های آیت‌الله خامنه‌ای در موضوع هنر متعهدانه نوشته شده است و در سال ۱۴۰۰ش رونمایی گردید. این کتاب توسط انتشارات دانشگاه جامع امام حسین منتشر شده است.

«نقاشی انقلاب هنر متعهد اجتماعی دینی در ایران» عنوان کتابی است که نویسنده آن سعی کرده تا به بررسی تأثیر هنر تصویرگری بر انقلاب اسلامی بپردازد. این کتاب توسط مرتضی گودرزی تهیه و توسط مؤسسه تألیف ترجمه و نشر آثار هنری در سال ۱۳۹۰ش چاپ شده است.

گفتاوردها

آیت‌الله خامنه‌ای:

«استفاده بهینه از هنر و روشهای هنری؛ باید در خدمت اهداف انقلاب و اسلام باشد.»

«شما (هنرمندان) از کسانی که نمی‌خواهند هنر اسلامی را بفهمند، یا به آن اقرار کنند، نباید خیلی متأثر بشوید.»

«هنرمندانی که هنرشان در خدمت اهداف بیگانگان است، هرچند هنرشان برجسته باشد، ارزشی ندارد»

«به کار بردن هنر، مثل همه ابزارهای دیگر که حامل فکر هستند، باید خیلی دقیق و روشن و درست باشد. پیامبر اسلام از همه ابزارها، حتّی ابزار هنر، برای حمل فکراستفاده کرده است.»

«هنرمند، هم در باب فرم و قالب هنر خودش و هم در قبال مضمون تعهّد دارد. کسی که قریحه هنری دارد، نباید به سطح پایین اکتفا کند. این یک تعهّد است. هنرمند تنبل و بی‌تلاش، هنرمندی که برای تعالی کار هنری خودش و ایجاد خلاقیت تلاش نمی‌کند، در حقیقت به مسئولیت هنری خودش در قبال قالب عمل نکرده است. هنرمند باید دائم تلاش کند.»

آیت‌الله مصباح یزدی:

«حسن فعلی هنرمند متعهد به این است که کارش در جهت کمال نفس باشد. به بیان دیگر، چنین هنرمندی چارچوب شریعت را در نظر می‌گیرد و در خلق آثارش، رعایت بایسته‌ها و شایسته‌های شرع و اخلاق دینی را به‌دقت وجه همت خویش می‌سازد کار این هنرمند، همچنین می‌باید حسن فاعلی داشته باشد؛ به این معنا که نیتش در کار، رضای خدا و خدمت به بندگان باشد، نه صرفاً کسب درآمد یا شهرت و موقعیت اجتماعی یا لذت شخصی یا…»

شهید مرتضی آوینی:

«آنان که در کار هنر مدعی «عدم تعهد» شده‌اند، درست در این داعیهٔ خویش نیندیشیده اند، اگرنه در می‌یافتند که گریز از تعهد در عالم محال است. هنرمند باید از «غرض اندیشی» آزاد باشد اما در عین حال هنر عین تعهد اجتماعی است، چرا که وجود انسان عین تعهد است. و هنر نیز به مثابهٔ جلوهٔ انسان نمی‌تواند از تعهد فارغ باشد. هنر مند باید اهل درد باشد و این درد نه تنها سرچشمهٔ زیبایی و صفای هنری بلکه معیار انسانیت است. آدم بی‌درد هنرمند نیست که هیچ اصلاً انسان نیست. اگر هنرمند نسبت به تاریخ و سرنوشت انسان و هویت فرهنگی خویش متعهد باشد دیگر در پیلهٔ حدیث نفس خفه نخواهد شد. بال‌های پروانگی‌اش خواهد رست و پیلهٔ مقتضیات زمان و مکان را خواهد درید، چراکه انسان هم می‌تواند محاط در مقتضیات زمان و مکان باشد و هم محیط بر آن. انسان هم می‌تواند محکوم تاریخی باشد هم سازندهٔ آن.»

منابع

• جلالی، غلامرضا «هنر متعهد، سبک ساز زندگی اسلامی در اندیشه رهبری»، در مجله حوزه، شماره ۱۷۴، دی ۱۳۹۳ش.
• سمندری، مرجان و قطب‌الدین صادقی، «هنر متعهد از چه دیدگاهی؟»، در نشریه صحنه دور جدید، شماره ۶۹، زمستان ۱۳۸۸ش.
• تاجیک، علیرضا و محمد سربخشی، «هنر دینی و هنرمند متعهد در اندیشه آیت الله مصباح»، در مجله معرفت فرهنگی اجتماعی، شماره ۹، زمستان ۱۳۹۰ش.
• فلاح‌فر، سعید، «هنر متعهد»، در روزنامه ایران، ۱۷ اسفند ۱۴۰۲ش.
• تحریریه، «مهندسی هنر متعهد»، در مجله پویا (هنر در تمدن اسلامی)، شماره ۱۹.
• «ویژگی‌های هنر متعهد»، پایگاه آفتاب‌گردان‌ها، تاریخ درج مطلب: ۱۹ فرودین ۱۳۹۸ش، تاریخ بازدید: ۲۹ تیر ۱۴۰۳ش.
• «تاملاتی درباره‌ی هنر متعهد»، انصاف‌نیوز، تاریخ درج مطلب: ۳ خرداد ۱۴۰۰ش، تاریخ بازدید: ۲۹ تیر ۱۴۰۳ش.
• «آئین رونمایی از کتاب هنر متعهد»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: ۲۷ دی ۱۴۰۰ش، تاریخ بازدید: ۲۹ تیر ۱۴۰۳ش.
• «معرفی کتاب «گرافیک انقلاب؛ هنر متعهد اجتماعیِ دینی در ایران»» کتابخانه و مرکز اسناد فرهنگستان هنر، تاریخ درج مطلب: ۱۷ بهمن ۱۴۰۱ش، تاریخ بازدید: ۲۹ تیر ۱۴۰۳ش.