پرده‌خوانی
پرده‌خوانی نوعی نمایشِ مذهبی ایرانی است که با محوریت پرده و پرده‌خوان صورت می‌گیرد و معمولاً به روایت مصائب بزرگان دین اختصاص دارد.
تعریف
در این نمایش کسی با عنوان «پرده‌خوان» از روی تصویرهایِ منقوش بر پرده، مصایب اولیای دین ـ به ویژه اولیای مذهب شیعه ـ را با کلام آهنگین روایت می‌کند. پرده‌خوانی را «شمایل‌گردانی» و «پرده‌داری» و «پرده‌برداری» نیز خوانده‌اند.
پرده‌خوانی برآمده از نقالی و نقاشی مردمی است. پیشینه تاریخی آن را می‌توان با نوعی «قوالی» (نقالی توأمانِ موسیقی و آواز) در ادوار پیش از اسلام مربوط دانست که پس از ورود اسلام به ایران، به دلیل محدودیتهای موسیقی، به نوعی «نقالی» ملی ـ مذهبی تغییر یافته است؛ به ویژه در زمان صفویه که انواع نقالی مذهبی (روضه‌خوانی، حمله‌خوانی، پرده‌داری، صورت‌خوانی و سخنوری) شکل گرفت.
پیشینه تاریخی
پرده خوانی برآمده از نقالی و نقاشیِ مردمی است.
پیشینه تاریخی آن را می‌توان با نوعی «قوالی» (نقالی توأمانِ موسیقی و آواز) در ادوار پیش از اسلام مربوط دانست که پس از ورود اسلام به ایران، به دلیل محدودیتهای موسیقی، به نوعی «نقالیِ» ملی ـ مذهبی تغییر یافته است؛ بویژه در زمان صفویه که انواع نقالی مذهبی (روضه خوانی، حمله خوانی، پرده داری، صورت خوانی و سخنوری) شکل گرفت.
به گفته جابر عناصری، در جنگ شاه اسماعیل صفوی (حک: ۹۰۵–۹۳۰) با ازبکها برای تهییج سپاهیان ایران از این نمایش استفاده می‌شده است.
برخی نیز، موقعیت تاریخی پرده خوانی را حدفاصلِ گذار از برگزاری مراسم عزاداری عمومی ماه محرم در دوران صفویه، به برگزاریِ نمایشِ مذهبی تعزیه در دوران قاجاریه و یکی از منابع تحول و تکامل تعزیه دانسته‌اند. اما برخی دیگر، به عکس، نقوش پرده را ترجمانِ نمایشِ تعزیه در قالب هنرهای دیداری و ره آورد تعزیه می‌دانند.[۱]
ساختار پرده خوانی
ساختار پرده خوانی بر دو رکنِ «پرده» و «پرده خوان»، استوار است.
پرده
پارچه‌ای است که یک یا چند رخداد مصیبت بار خاندان پیامبر صلّی اللّه علیه وآله وسلّم بر آن نقش شده است.
- موضوع پرده: موضوعِ اصلی این نقشها، واقعه کربلا و حوادث پیش و پس از آن بوده، اما رفته رفته داستانهای اخلاقی پندآموز مانند جوانمرد قصاب نیز به آن افزوده شده است.
- موضوع پرده: موضوعِ اصلی این نقشها، واقعه کربلا و حوادث پیش و پس از آن بوده، اما رفته رفته داستانهای اخلاقی پندآموز مانند جوانمرد قصاب نیز به آن افزوده شده است.
- تعدادپرده‌ها وعلت آن: معمولاً به لحاظ قداست عدد ۷۲ و ارتباط آن با واقعة کربلا در هر پرده ۷۲ مجلس فرعی و اصلی وجود دارد.
- جنس پرده: جنس پرده‌ها از «متقال» و «کرباس»، و اندازة آن‌ها معمولاً ۱۵۰ در ۳۰۰ سانتیمتر است.
صورتهای منقوش بر پرده، به دو گروه اولیا (نیکان) و اشقیا (بدان) تقسیم می‌شود.
- نقش پرده: نقش سیمای اولیاء بر پرده متفاوت است: پیامبر صلّی اللّه علیه وآله وسلّم و امامان معصوم علیهم‌السلام در هاله ای از نور یا در نقاب تجلی می‌یابند و برخی فرزندان و یاری کنندگان ایشان، بدون هاله نور و نقاب، با رنگهای متناسب باورهای مذهبی و زیبا نقش می‌گیرند.
در مقابل، اشقیا بسیار زشت و حتی هیولاگونه ترسیم می‌شوند. اسبها نیز با توجه به شخصیت صاحبانشان نقش می‌گیرند. نقشهای پرده، نقوشی عامیانه‌اند که برمبنای تخیلات نقاش و گفته‌ها و نوشته‌های تاریخی و افسانه ای به تصویر کشیده می‌شوند.
این نوع نقاشی را، از نوع نقاشی مردمی، موسوم به «نقاشی قهوه‌خانه ای» دانسته‌اند، که اوج شکوفایی آن، بویژه در اواخر دوره قاجاریه، در قهوه‌خانه‌ها بوده است.
برخی پیشینه این نوع نقاشی مردمی را قرنها پیش از پیدایش قهوه‌خانه و همزمان با سنّت دیرینة قصه خوانی و مرثیه سرایی و تعزیه خوانی در ایران می‌دانند و به زمانِ نگارگری بر سفالینه‌ها و شمایلهای سوگ سیاوش می‌رسانند.
برخی نیز نقاشیهای مانی را سرچشمه تاریخی اینگونه القائات مذهبی می‌دانند. این احتمال نیز هست که صحنه پردازی و بازآفرینی وقایع کربلا از طریق نقاشی، در سده‌های یازدهم و دوازدهم/ هفدهم و هجدهم، تحت تأثیر نقاشیهایِ رافائل و میکل آنژ در ایران رواج یافته باشد.
پرده خوان
پرده خوان کسی است که معمولاً همراه با اشاره کردن به تصاویر پرده، با چوب دستی ای به نام مِطْرق، این تصویرها را با صدایی رسا و آهنگین بازمی‌خواند.اساساً این نمایش متکی بر «کلام» است.
پرده خوانها را درویش نیز می‌خواندند؛ از مشهورترین آن‌ها درویش بلبل قزوینی بود.[۲]
روش استفاده پرده‌خوان از پرده
پرده خوان از پرده به دو روش بهره می‌برد: تزیینی و طوماری.
او در روش تزیینی، پرده را صرفاً برای جلب توجه تماشاگران می‌آویزد و داستان را براساس آن نقل نمی‌کند؛ اما در روش طوماری، داستان بر مبنای نقشهای پرده و گشودن تدریجی پردة منقوش روایت می‌شود.
روی پرده مجموعه ای از تصاویر کوچکتر نقش شده که به صورت پی درپی ماجراهای داستان را نشان می‌دهد.
پانویس
- ↑ «پرده‌خوانی». دریافت‌شده در ۱۵ خرداد ۱۴۰۳.
- ↑ «پرده‌خوانی». دریافت‌شده در ۱۵ خرداد ۱۴۰۳.
پیوند به بیرون