سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران

سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران

نمایی از ساختمان سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران
نام سازمان	سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران
وضعیت	فعال
وبگاه	www.nlai.ir

سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران (ساکما) مؤسسه‌ای آموزشی، پژوهشی، علمی و خدماتی است که در راستای فراهم آوری منابع، پردازش و سازماندهی، اطلاع‌رسانی و فعالیت‌های پژوهشی فعالیت می‌کند.

اساسنامه این سازمان به تصویب مجلس شورای اسلامی رسیده است و ریاست کل آن با رئیس‌جمهور ایران است. شکل‌گیری رسمی کتابخانه ملی به سال ۱۳۱۶ بازمی‌گردد.

در سال ۱۳۵۸ مرکز خدمات کتابداری، و در سال ۱۳۷۸ سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی در کتابخانه ملی ادغام شدند و سرانجام در سال ۱۳۸۱ با تصویب شورای عالی اداری، کتابخانه ملی و سازمان اسناد ملی با هم ادغام شدند و سازمان فعلی شکل گرفت. اکنون این سازمان در دو ساختمان مستقل کتابخانه ملی ایران و گنجینه اسناد ملی ایران فعالیت دارد.

ساختمان کتابخانه ملی در بزرگراه شهید حقانی و ساختمان گنجینه اسناد ملی ایران در خیابان میرداماد تهران واقع شده است.

تاریخچه

تاریخچه تشکیل مجموعه کتابخانه به آغاز دهه ۱۲۴۰ بازمی‌گردد. در ۱۲۶۸ق/۱۲۳۱ش مدرسه دارالفنون در تهران کار خود را آغاز کرد و ۱۲ سال بعد (۱۲۸۰ق/۱۲۴۳ش) کتابخانه کوچکی در آن مدرسه تأسیس شد و تقدیر چنین بود که این مجموعه کوچک در مدرسه ای که به سبک اروپایی ساخته شده بود، هسته اولیه مجموعه کتابخانه ملّی ایران شود که ۷۳ سال بعد، در سوم شهریور ۱۳۱۶ش. رسماً در تهران، گشایش یافت و یکی از مظاهر تجدد در این کشور به‌شمار می‌رفت.

در عهد مظفرالدین شاه که آشنایی ایرانیان با تمدن غرب بیشتر شد، در ۱۳۱۵ق. / ۱۲۷۶ش. به منظور اشاعه فرهنگ و تأسیس مدارس جدید، انجمن معارف تهران تشکیل شد. انجمن یک سال بعد، در ۱۷ جمادی الثانی ۱۳۱۶/۱۲۷۷ ش. «کتابخانه ملی معارف» را با مجموعه ای که با کوشش فراوان گردآوری کرده بود، در جنب مدرسه دارالفنون، در محل انجمن، تأسیس نمود.

نکته مهم اینکه واژه «ملّی» که در نام این کتابخانه به کار رفته، به هیچ وجه به معنای «ملیتی» و «ملی گرایانه» نبود، بلکه بیانگر آن بود که این کتابخانه هیچ گونه وابستگی به دولت ندارد و مؤسسه‌ای است غیرانتفاعی و مردمی. از این رو، بی‌جا نیست اگر آن را نخستین کتابخانه عمومی ایران بدانیم که در تهران تأسیس شد؛ کما اینکه تا چند دهه بعد کتابخانه ملی تبریز، کتابخانه ملی فارس، کتابخانه ملی کرمان، و کتابخانه ملی رشت نیز، که جملگی کتابخانه عمومی بودند، در ایران تأسیس شدند. والا در هرکشوری فقط یک کتابخانه ملّی می‌تواند وجود داشته باشد. از این رو، صحیح نیست «کتابخانه ملی معارف» را سلف کتابخانه ملی ایران بدانیم.

در ۱۳۲۴ق. /۱۲۸۴ش. در زمان وزارت علاء الملک، کتابخانه ملی معارف به مدرسه دارالفنون منتقل و با کتابخانه آن مدرسه ادغام شد. در ۱۳۳۸ق. /۱۲۹۸ش. در زمان وزارت معارف حکیم الملک، نام «کتابخانه معارف» را بر این کتابخانه نهادند و بالاخره در ۱۳۵۳ق. /۱۳۱۳ش. در دوره وزارت معارف علی اصغر حکمت، به نام «کتابخانه عمومی معارف» خوانده شد. بنا بر نظامنامه کتابخانه عمومی معارف (مصوب ۹ دی ۱۳۱۳ش) کتابخانه «از دوایر اداره انطباعات بوده» و حدود ۵۰۰۰ جلد کتاب و به‌طور متوسط ۳۱ نفر مراجعه کننده در هر روز داشته است. ریاست کتابخانه معارف در این زمان بر عهده جهانگیر شمس آوری بوده که به تازگی از آمریکا به ایران برگشته و با کتابخانه‌های جدید آشنا بود.

رویداد مهم دیگر در ۱۳۱۳ش. برگزاری کنگره و جشن هزاره فردوسی در تهران بود؛ شاید برای نخستین بار بود که گروه چشمگیری از ایران شناسان و خاورشناسان سراسر جهان در ایران گرد می‌آمدند. در مدرسه دارالفنون تالاری به نام فردوسی نام‌گذاری شد و آثار خاورشناسان و ایران شناسان میهمان و کتاب‌هایی که به کنگره اهدا کرده بودند، در آنجا گردآوری شد. پس از برگزاری کنگره، این کتاب‌ها نیز به مجموعه کتابخانه عمومی معارف اضافه شد.

ریشه‌های شکل‌گیری کتابخانه ملی ایران، همچون بسیاری از نهادهای اداری نوین ایران به عصر ناصرالدین شاه قاجار بازمی‌گردد. تأسیس کتابخانه سلطنتی در دربار و مهم‌تر از آن تأسیس کتابخانه ای در مدرسه دارالفنون (۱۲۴۲شمسی) نخستین گام‌ها در مسیر ایجاد کتابخانه ملی بود. پس از آن انجمن معارف که به جهت توسعه مدارس در ایران ایجاد شده بود، ساختمانی در کنار کتابخانه دارالفنون با نام «کتابخانه ملی معارف ایران» به جهت استفاده محصلین مدارس به راه انداخت که حرکت به سوی تأسیس کتابخانه ملی را سرعت بخشید.

با این حال وضعیت عمومی کشور در سال‌های زوال حکومت خاندان قاجار مسئله کتابخانه را از اولویت‌ها خارج کرد تا اینکه با روی کار آمدن حکومت پهلوی که ملت‌سازی و ملی‌گرایی یکی از اولویت‌های اصلی‌اش بود، این نیاز دوباره مطرح شد. مهدی بیانی که ریاست کتابخانه معارف را بر عهده داشت، ایده ساخت «کتابخانه ملی ایران» را با علی اصغر حکمت در میان گذاشت و حکمت از شاه درخواست کرد که در کنار ساختمان در حال ساخت موزه ایران باستان، ساختمانی نیز برای کتابخانه ملی ساخته شود. در سوم شهریور ماه سال ۱۳۱۶، کتاب‌های کتابخانه معارف با موافقت وزارت فرهنگ و معارف به ساختمان جدید منتقل شد و در بیست و سوم شهریورماه نیز رسماً نام «کتابخانه ملی ایران» را برخود گرفت.

یکی از مهم‌ترین اقدامات صورت گرفته پس از انقلاب که بر ماهیت و عملکرد کتابخانه ملی، تأثیر بسزایی گذاشت ادغام کتابخانه ملی با مرکز خدمات کتابداری بود. این مرکز که در سال ۱۳۴۷ آغاز به فعالیت کرده بود، در سال ۱۳۶۱ با کتابخانه ملی ادغام شد. قبل از این ادغام، کار سازماندهی منابع به صورت اصولی و علمی انجام نمی‌شد و از این زمان بود که حرکت نوینی در فهرست نویسی با استفاده از توان نیروهای متخصص مرکز و به ویژه اعضای هیئت علمی، به‌طور علمی و مطابق با استانداردهای بین‌المللی سازماندهی آغاز شد.

تصویب قانون واسپاری یکی از اقدامات اساسی در جهت بهبود عملکرد کتابخانه ملی بود که در سال ۱۳۶۸ به درخواست وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی انجام گرفت و به موجب مصوبه «الزام ناشران به تحویل تعدادی نسخ رایگان انتشارات خود به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی»، کلیه ناشران کتب و مطبوعات دولتی و غیردولتی موظف به واسپاری آثار خود به کتابخانه ملی شدند.

پیش از انقلاب کتابخانه ملی تحت نظر اداره کل کتابخانه‌های وزرات فرهنگ و هنر و پس از انقلاب تحت نظر وزارت فرهنگ و آموزش عالی بود، اما در نهایت در سال ۱۳۶۹، به موجب قانون اساسنامه کتابخانه ملی ایران مصوب مجلس شورای اسلامی، سازمان کتابخانه ملی ایران به عنوان سازمانی مستقل و زیر نظر مستقیم ریاست جمهوری قرار گرفت. در نهایت در سال ۱۳۸۱ به منظور ساماندهی مدیریت اسناد و ایجاد هماهنگی، تسهیل در دسترسی و صرفه جویی، سازمان اسناد کشور با کتابخانه ملی ایران ادغام شده و نام آن به «سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران» تغییر یافت. سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران هم‌اکنون با چهار معاونت (معاونت کتابخانه ملی، معاونت اسناد ملی (آرشیو)، معاونت پژوهش و دیجیتال و معاونت توسعه مدیریت و منابع انسانی) در دو ساختمان «کتابخانه ملی ایران» و «گنجینه اسناد ملی ایران» فعالیت می‌کند.

وظایف

• تنظیم و مواظبت کتب موجود در کتابخانه و تدوین و طبع فهرست‌های لازم برای کتب.
• جمع‌آوری کتب منطبعه و جراید و مجلات داخله و خارجه که به کتابخانه می‌رسد.
• انتخاب و تعیین کتب خطی و چاپی که همه ساله باید برای تکمیل کتابخانه خریداری شود.

طبق اساسنامه سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، کتابخانه ملی مؤسسه ای آموزشی، پژوهشی و خدماتی است. در راستای این تعریف، کتابخانه وظایف زیر را برعهده دارد:

۱. گردآوری: کتابخانه ملی براساس وظایف قانونی خود، ملزم به گردآوری و حفظ منابع با مشخصات زیر است:

• تمامی آثار مکتوب و غیر مکتوب منتشر شده در داخل کشور، اعم از کتاب، نشریه، جزوه، خبرنامه، پوستر، نقشه، نوارهای صوتی و تصویری، مدارک دیجیتالی و نظایر آن
• آثار منتشر شده در خارج از ایران در حوزه مطالعات ایرانی و اسلامی به زبان‌های غیر فارسی به ویژه انگلیسی و عربی و همچنین کلیه آثار منتشر شده به زبان فارسی
• منابع مرجع و معتبر در موضوعات گوناگون به زبان‌های غیر فارسی به ویژه انگلیسی و عربی

۲. سازماندهی: در اجرای این وظیفه، کارهای گوناگونی چون فهرست نویسی، رده‌بندی، نمایه‌سازی و چکیده نویسی منطبق با استانداردهای بین‌المللی انجام می‌شود.

از سال ۱۳۷۷ کلیه ناشران ملزم به فهرست نویسی پیش از انتشار (فیپا) برای کتاب‌ها شدند. علاوه بر این، کتابخانه عهده‌دار تخصیص شماره استاندارد بین‌المللی پیایندها (شاپا) و نیز شماره استاندارد بین‌المللی کتابخانه‌ها (شابکا) به متقاضیان است.

۳. اشاعه اطلاعات: رئوس فعالیت‌های کتابخانه ملی در این حوزه به قرار زیر است:

• ارائه خدمات گوناگون در زمینه اطلاع‌رسانی به مراجعان
• انتشار طیف گسترده‌ای از منابع در موضوعاتی چون کتابداری و اطلاع‌رسانی، نسخه‌های خطی، کتابشناسی‌ها، ایران‌شناسی، اسلام‌شناسی و ارائه ابزارها و استانداردهای لازم برای کتابخانه‌ها و مباحث مربوطه
• عرضه دو بانک اطلاعاتی مهم به نام‌های «کتابشناسی ملی ایران» و «نمایه ملی ایران» در قالب چاپی و لوح فشرده
• راه اندازی سایت اینترنتی کتابخانه ملی با نشانی www.nlai.ir و عرضه اطلاعات کتابشناختی انواع منابع و آثاری که کتابخانه ملی به نحوی سازماندهی نموده است.

۴. پژوهش: پژوهش در کتابخانه ملی به منظور اعتلا و بهبود فعالیتهای علم اطلاعات و دانش‌شناسی کشور انجام می‌گیرد. برخی از فعالیت‌های پژوهشی آن به شرح زیر است:

• تدوین راهنماها و استانداردهای لازم برای انواع کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی به صورت استانداردهای کتابخانه‌های دانشگاهی، استانداردهای کتابخانه‌های تخصصی، استانداردهای کتابخانه‌های مدارس، استانداردهای کتابخانه‌های زندان، راهنمای کتابخانه‌های ایران و مانند آن
• پدیدآوردن و تدوین و تألیف ابزار و منابع لازم برای تسهیل فعالیت‌های علم اطلاعات و دانش‌شناسی کشور مانند تدوین سرعنوان‌های موضوعی فارسی، فهرست مستند مشاهیر، اصطلاحنامه سه زبانه اصفا، مارک ایران، گسترش رده‌بندی (رده‌بندی مربوط به زبان، ادبیات و تاریخ ایران، اسلام، فلسفه، حقوق و نظایر ایران) در دو رده‌بندی کنگره و دیویی
• انجام پژوهش‌های کاربردی و بنیادی و حمایت از پژوهش‌هایی که در حوزه علم اطلاعات و دانش‌شناسی و ایرانشناسی و اسلام‌شناسی. این طرح‌های پژوهشی پس از تصویب در شورای پژوهشی به اجرا درمی آید.

علاوه بر فعالیت‌های ذکر شده که در بخش پژوهش صورت می‌گیرد، به دلیل ماهیت و وظیفهٔ پژوهشی سازمان، در بخش‌های دیگر نیز فعالیت‌های پژوهشی صورت می‌پذیرد.

۵. آموزش: در دهه هفتاد با تأسیس مرکز آموزش عالی کتابداری در دو مقطع کاردانی و کارشناسی کتابداری و اطلاع‌رسانی، دانشجویانی مشغول به تحصیل شدند. آموزش‌های ضمن خدمت برای کارکنان کتابخانه ملی و کتابداران سایر سازمان‌ها، ازدیگر برنامه‌های آموزشی اجرا شده است.

رؤسای کتابخانه ملی ایران

بر اساس مصوبه هیدت دولت رئیس کتابخانه ملی ایران برابر با بند ه ماده ۷۱ یعنی جزء مقامات سیاسی و هم رده معاونین وزرا و همتراز رئیس دانشگاه تهران محسوب می‌شود.

رؤسای کتابخانه ملی ایران

ردیف	نام	سِمَت	تاریخ
۱	مهدی بیانی	بنیانگذار و رئیس	۳ شهریور ۱۳۱۶–۱۳ خرداد ۱۳۴۰
۲	علی‌اصغر شمیم	رئیس	۱۳۱۹–۱۳۲۱
۳	ناصر شریفی	مدیر کل	۱۳۴۰–۱۳۴۱
۴	ایرج افشار	رئیس	خرداد تا دی ۱۳۴۱ (خورشیدی)
۵	ابراهیم صفا	مدیر کل	۱۳۴۲–۱۳۴۵
۶	جمشید بهروش	سرپرست	۱۳۴۶–۱۳۵۳
۷	یحیی ذکاء	رئیس	۱۳۴۷
۸	ناصر مظاهری تهرانی	کفیل و رئیس	۱۳۴۸–۱۳۵۳
۹	علی حق ازلی	سرپرست	۱۳۵۳–۱۳۵۴
۱۰	جلال طباطبایی	مدیر کل	اوایل ۱۳۵۴–۲۸ مرداد ۱۳۵۴
۱۱	ایرج زندپور	سرپرست	مرداد و آبان ۱۳۵۴
۱۲	عبدالعلی سیاوشی	مدیر کل	۱۳۵۴–۱۳۵۶
۱۳	عبدالله لک مظاهری	مدیر کل	۱۳۵۶–۱۳۵۸
۱۴	فریدون بدره‌ای	مدیر کل	۱۳۵۸–۱۳۵۹
۱۵	مصطفی محمدی عراقی	مدیر کل	۱۳۵۹–۱۳۶۰
۱۶	حسین الهی قمشه‌ای	مدیر کل	۱۳۶۰–۱۳۶۱
۱۷	محمد کاظم زرکشان	مدیر کل	۱۳۶۱–۱۳۶۲
۱۸	عباس نورصالحی	مدیر کل	۱۳۶۲–۱۳۶۳
۱۹	احمد فخاری	سرپرست	۱۳۶۳–۱۳۶۴
۲۰	سید حسن شهرستانی	رئیس	۱۳۶۴–۱۳۶۶
۲۱	محمد رجبی	رئیس	۱۳۶۶–۱۳۷۱
۲۲	سید محمد خاتمی	رئیس	۱۳۷۱–۱۳۷۶
۲۳	سید محمدکاظم موسوی بجنوردی	رئیس	۱۳۷۶–۱۳۸۴
۲۴	علی‌اکبر اشعری	رئیس	۱۳۸۴–۱۳۸۹
۲۵	اسحاق صلاحی	رئیس	۱۳۹۰–۱۳۹۲
۲۶	سید رضا صالحی امیری	رئیس	۱۳۹۲–۱۳۹۵
۲۷	اشرف بروجردی	رئیس	۱۳۹۵–۱۴۰۰
۲۸	علیرضا مختارپور قهرودی	رئیس	۱۴۰۰-اکنون

پیوند به بیرون

• سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران خبرگزاری فارس
• سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران | خبرگزاری تسنیم
• سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران خبرگزاری مهر