رحیم مؤذن‌زاده اردبیلی

رحیم مؤذن‌زاده اردبیلی

اذان‌گوی مشهور ایران
تاریخ تولد	۱ مهر ۱۳۰۴شمسی
تاریخ درگذشت	۲ آذر ۱۳۹۵ (۷۹ سال)
مدفن	قبرستان ابن‌بابویه
خویشاوندان سرشناس	عبدالکریم مؤذن‌زاده • سلیم مؤذن‌زاده اردبیلی
همسر	ملکه بخشش‌کن

رحیم مؤذن‌زاده اردبیلی(۱۳۰۴–۱۳۸۴ش)، اذان‌گوی مشهور ایرانی است. مؤذن‌زاده شهرتش را از اذانی که در سال ۱۳۳۴ش در رادیو ایران، با دستگاه بیات ترک گفت، به دست آورد. اذان وی به عنوان اولین اثر ثبتی در حوزه میراث معنوی ایران در ۱۳۸۷ش، توسط سازمان میراث فرهنگی این کشور به ثبت رسیده است.

زندگی‌نامه

رحیم مؤذن‌زاده، در ۱۳۰۴ش در اردبیل زاده شد. او تحصیلات ابتدایی را در مکتب‌خانه در زادگاهش آغاز کرد و تحت نظر میرزا عزیز، قرآن و دستگاه‌های موسیقی را فرا گرفت. به گفته خودش:

در آن دوران ما عوض دبیرستان مکتب می‌رفتیم. همه هم متدین بودند. خانواده‌ها در دوره ما در ابتدای امر، بچه‌ها را با قرآن مأنوس می‌کردند. ما هم پس از طی این مرحله، به مدرسه حاج ابراهیم آمدیم. طلبه بودیم به اصطلاح امروز ولی حین طلبگی، این اذان با ما همراه بود.

پس از یادگیری اصول نوحه‌خوانی و اذان‌گویی، با همراهی پدر در مسجد اردبیل به این‌کار مشغول می‌شود و گاهی نیز برای خواندن یک نوحه به شهرهای اطراف، خصوصاً تالش می‌رود. سپس به مدرسه حاج ابراهیم رفت. و پس از آن ادامه تحصیلاتش را در قم گذراند. وی در این شهر در درس خارج فقه شرکت می‌کرد و در حرم حضرت معصومه (س) اذان می‌گفت. حاج مهدی سراج - از دوستان رحیم - می‌گوید:

وقتی شیخ کریم به تهران می‌آید، رحیم را برای درس خواندن به قم می‌فرستد. صدای رحیم آن‌قدر خوب بوده که دیگر همیشه او برای مجالس، در قم می‌خوانده است. مداحان قم پیش شیخ کریم شکایت کرده بودند که با آمدن رحیم ما از کار افتاده‌ایم».

سال ۱۳۲۹ شیخ کریم فوت می‌کند و رحیم که فقط ۲۵ سال سن دارد، به تهران می‌آید تا جای خالی پدر را در مسجد امام پرکند. خودش ماجرا را این‌گونه تعریف می‌کند:

«مرحوم پدرم سال ۱۳۲۲ برای نخستین بار اذان را در رادیو گفت و همین روند تا ۱۳۲۶ که برنامه سحری را به صورت زنده اجرا می‌کرد، ادامه داشت. او در سال ۱۳۲۹ سکته کرد و من قبول کردم جای او اذان بگویم تا الان که با این سن و سال هنوز مشغولم و افتخار دارم که با گفتن آن یک اذان، برای اسلام و مملکتم کاری کرده‌ام. ما که نه ثروت داریم، نه مکنت و همین یک اذان برایمان بهترین خیر است». از سال ۱۳۵۷ش مؤذن‌زاده در برخی مساجد تهران مناجات و نوحه‌خوانی می‌کرد و هر سال، شب‌های عاشورا در مسجد اردبیلی‌ها به منبر می‌رفت.

گاهشمار

۱۳۰۴	تولد
۱۳۳۴	ضبط اذان مشهور وی
۱۳۵۷	مناجات و نوحه‌خوانی در برخی مساجد تهران
۱۳۸۴	درگذشت
۱۳۸۷	ثبت اذان مشهور وی به عنوان اولین اثر ثبتی در حوزه میراث معنوی ایران
۱۳۸۸	ساخت مستندی دربارهٔ زندگی مؤذن‌زاده به نام به افق عشق

رحیم مؤذن‌زاده، در ۱۳۸۴ش به سبب ابتلا به سرطان در بیمارستان مدائن تهران بستری شد. و در بهار همان سال درگذشت و در قبرستان ابن‌بابویه ری به خاک سپرده شد. رحیم موذن زاده چند ماه قبل از رحلتش حاجی شد.

خانواده

پدر او، عبدالکریم مؤذن‌زاده تا سال ۱۳۲۴ش در رادیو ایران اذان می‌گفت. وی در منطقه اردبیل به وعظ و اذان‌گویی مشغول بود و نخستین بار به خاطر اذانی که در سال ۱۳۲۲ش در رادیو گفته بود، شهرت پیدا کرد و سپس تا سال ۱۳۲۶ش برنامه سحری رادیو را به صورت زنده، از طریق مسجد امام (مسجد شاه سابق) اجرا می‌کرد و در سال ۱۳۲۹ش از دنیا رفت.

به گفته رحیم مؤذن‌زاده، اذان‌گویی در خانواده آنها، ۱۵۰ سال قدمت داشته است و نام فامیل آنها به‌همین دلیل مؤذن‌زاده شده است. برادرش سلیم مؤذن‌زاده اردبیلی، مداح و نوحه‌خوان اهل‌بیت (ع) است.

اذان مشهور

اذان مشهور مؤذن‌زاده در ۱۳۳۴ش در استودیو یک رادیو ایران ضبط شد. به گفته مؤذن‌زاده، وی این اذان را با دستگاه بیات ترک، در گوشه روح الارواح و با دهان روزه گفته است. تا سال ۱۳۳۴ که صدای حاج رحیم در رادیو ضبط شود، موذن‌زاده اردبیلی برای مسجد امام و رادیو ملی به‌صورت زنده اذان می‌گفت. خانم بخشش‌کن همسر حاج رحیم موذن‌زاده می‌گوید:

«ماه رمضان، هر روز با هم می‌رفتیم مسجد ارگ و من بیرون می‌ماندم و او می‌رفت اذانش را می‌گفت و با هم برمی‌گشتیم خانه. از همان‌جا هم مستقیم در رایو پخش می‌شد». جعفر موذن‌زاده اردبیلی - پسر ارشد حاج رحیم - می‌گوید: «سال ۱۳۳۴ پدر به رادیو می‌رود و از مهندس محبی - مسؤول استودیو ۶ - می‌خواهد که اذانش را ضبط کنند. ماه رمضان بود و از او می‌خواهند که برود بعد از افطار برای ضبط بیاید. پدر قبول نمی‌کند و می‌گوید الان باید اذانش را ضبط کنند. خودش می‌گفته آن روز حال خاصی داشته و گویا به‌اش الهام شده بود که باید اذان را همان لحظه برای ضبط بخواند. خلاصه مسؤولان رادیو قبول می‌کنند و پدر برای ضبط به استودیو می‌رود. به گفته خودش، وقتی برای ضبط این اذان به استودیوی رادیو رفته، اذان را در تمام گوشه‌ها امتحان کرده و دیده که جا نمی‌افتد. همان‌طور که می‌دانید دستگاه بیات ترک یک حزن خاصی دارد و پدر هم در همین دستگاه، در گوشه روح‌الارواح، اذان را خوانده. می‌گفت وقتی اذان را در این گوشه خواندم، احساس کردم که به بالا وصل شدم. دیگر تا پایان اذان، در استودیو نبودم».

به گفته پسر او، موذن‌زاده تا ۱۳۵۷ و پیروزی انقلاب اسلامی، هر سال برای تجدید ضبط اذانش به رادیو می‌رفته: «از سال ۳۴ به بعد، پدر هر سال برای ضبط به رادیو می‌رفت و اذانش را مجدد می‌خواند. اصلاً از طرف رادیو دستور بوده که این اتفاق بیفتد. تلویزیون الان بیشتر اذان ضبط شده سال ۵۶ پدرم را پخش می‌کند. کانال ۵ که همیشه این اذان را پخش می‌کند ولی بعضی اوقات دیده‌ام که کانال‌های ۱ و ۳، اذان ضبط شده سال‌های ۳۴ و ۳۵ را پخش می‌کنند. صدای پدر در این اذان، بسیار شفاف، جوان‌تر و رساتر است و خوب که دقت کنید، می‌توانید تفاوتشان را تشخیص دهید».

رحیم مؤذن‌زاده اردبیلی حدود ۴۰ سال بعد (سال ۱۳۸۴ش)، در آخرین روزهای زندگی خود، اذانش را برای دومین و آخرین بار تکرار کرد.

اذان‌هایی که توسط او خوانده شده است، هنوز به عنوان زیباترین اذان‌های موجود در رسانه‌های صوتی و تصویری ایران پخش می‌گردد.

اذان مؤذن‌زاده اردبیلی به عنوان اولین اثر ثبتی در حوزه میراث معنوی ایران در دومین سالروز درگذشت وی در ۱۳۸۷ش، توسط سازمان میراث معنوی کشور به ثبت رسیده است.

فیلم مستند عاشقانه‌های ایرانی، دربارهٔ اذان ایرانی و زندگی مؤذن‌زاده است.

گفتاورد

نظر رهبری دربارهٔ اذان موذن‌زاده اردبیلی

نکته‌ای را در خصوص اذان‌هایی که از صدا و سیما پخش می‌شود، متذکر می‌شوم. شما به اذان غلوش اشاره کردید؛ اما عیب اذان غلوش این است که آهسته گفته شده است؛ اذان استودیویی است؛ مثل این‌که برای خودش حدیث نفس کرده است. اذان ابوزید هم همین‌طور است؛ او هم برای خودش گفته است؛ این‌ها برای دیگران اذان نگفته‌اند. ما در این‌جا به آقایان قرّاء مصری گفتیم که اذان باید از دل کنده بشود؛ یعنی اذان گلدسته‌ای بگویند؛ اذان استودیویی به درد ما نمی‌خورد! اذان گلدسته‌ای، مثل همان اذانی است که شما گفته‌اید؛ یا اذان آقای شریف که انصافاً از آن اذان‌های بسیار خوب و درجهٔ یک است. البته این اذان آقای شریف، نسخه بدل است؛ اصلش را یک عرب گفته است و من سال‌ها پیش این اذان را شنیده‌ام. مرحوم عطاءاللَّه زاهد می‌گفت که موسیقی متن فیلم محمّد رسول‌اللَّه را از اللَّه‌اکبر آن اذان گرفته‌اند. اذان طوخی و اذان مؤذن‌زاده هم خوب است؛ اذان پُرحرارت و پُرمغزی است.

ضبط در استودیو

رحیم مؤذن‌زاده اردبیلی:

یک روزی تصمیم گرفتم تا یک اذان یادگاری بگویم. در استودیوی ۶ صدا و سیما، هر گوشه‌ای انداختم، نشد تا اینکه آن را در روح‌الارواح آواز بیات ترک به این شکل که بیش از ۵۰ سال پخش می‌شود گفتم. ما ایرانی هستیم و اذان ما باید برخاسته از خودمان باشد. الان اذان‌خوان‌هایی هستند که از عربستان تقلید می‌کنند و این پسندیده نیست و خود ما باید ابتکار به خرج دهیم. الان ۵۰ سال است که کسی نتوانسته روی این اذان من اذان بگوید؛ حتی برادرم سلیم که آن صدای گیرا و زیبا را دارد و این خواست خداست؛ همان خدایی که می‌گوید اگر با من یکصدایی کنید، محبت شما را به قلوب همه می‌اندازم.

شنیدن اذان حاج رحیم در عرفات

علی معلم دامغانی که اذان موذن‌زاده اردبیلی را در عرفات شنیده بود، این اذان را یکی از بدیع‌ترین نمونه‌های اذان دانسته که نه‌تنها در ایران بلکه در سراسر جهان مورد توجه قرار گرفته است: «رحیم موذن‌زاده را در عرفات زیارت کردم و به یاد دارم که ایشان در آنجا برای آخرین بار، اذان جاودانه‌ خود را اجرا کردند که بسیار مورد توجه حجاجی که از دیگر مناطق جهان آمده قرار گرفت و فکر می‌کنم او هم به آرزوی خود رسید».

در نگاه شهرام ناظری

• «صدای استاد مؤذن‌زاده اردبیلی از یک مشخصات حماسی و اسطوره‌ای برخوردار است. مهم‌ترین امتیاز مؤذن‌زاده آگاهی و اشراف وی به لحن و طرز بیان آواز ایرانی است به گونه‌ای که حتی اجرای اذان وی هم با لحن ایرانی اجرا شده و نه عربی.»