امتحان (مستند)

امتحان

پوستر مستند
نام فیلم	امتحان
موضوع	اختلافات سران قوا در دهه ۶۰
سبک	مستند
کارگردان	سجاد ریاحی
تهیه‌کننده	مهدی مطهر
نویسنده	سجاد ریاحی
تدوین	سجاد ریاحی
صداپیشگان	ناصر طهماسب
شرکت/سازمان تولیدکننده	سازمان هنری رسانه‌ای اوج
انتشار	۱۳۹۸
زمان	۶۳ دقیقه
کشور	ایران
زبان	فارسی

امتحان (تولید ۱۳۹۸) مستندی به کارگردانی سجاد ریاحی و تهیه‌کنندگی مهدی مطهر است که به بررسی بخشی از تحولات مهم سیاسی میانه دهه شصت و اختلافات بین ریاست جمهوری، نخست‌وزیری و امام خمینی(ره) می‌پردازد. این مستند، با محوریت پاسخ به ۲ سؤال بدون پاسخ تاریخ سیاسی جمهوری اسلامی ایران ساخته شده است و می‌کوشد در قالب ارائه اسناد و مستندات تاریخی به این پرسش پاسخ دهد که آیا در دهه ۶۰ میان امام خمینی(ره) و آیت‌الله خامنه‌ای رئیس‌جمهور وقت بر سر انتخاب نخست‌وزیر اختلاف نظر وجود داشت.

این اثر در خانه مستند انقلاب اسلامی ساخته و محصول سازمان هنری رسانه‌ای اوج است که در قالب یک اثر ۶۳ دقیقه‌ای به تهیه‌کنندگی مهدی مطهر تولید شده است و ۱۶دی‌ ماه ۱۳۹۸ برای اولین‌بار در دهمین جشنواره مردمی فیلم عمار به نمایش درآمد.

دربارهٔ مستند

مستند «امتحان» با محوریت پاسخ به دو سؤال بدون پاسخ تاریخ سیاسی جمهوری اسلامی ایران ساخته شده است و می‌کوشد در قالب ارائه اسناد و مستندات تاریخی به این پرسش پاسخ دهد که آیا در دهه ۶۰ میان امام‌خمینی(ره) و آیت‌الله خامنه‌ای، رئیس‌جمهور وقت بر سر انتخاب نخست‌وزیر اختلاف نظر وجود داشت؟

مستند امتحان درواقع پاسخی تصویری به مستند «خط و نشان رهبری» که توسط شبکه بی‌بی‌سی تولید شده، است. چراکه اتفاقات دهه ۶۰ به گونه‌ای تحریف‌شده بیان می‌شود. در مستند امتحان به دو حادثه تاریخی مربوط به دوران ریاست‌جمهوری آیت‌الله خامنه‌ای در دهه ۱۳۶۰ پرداخته می‌شود. اولین چالشی که در این دوران مطرح می‌شود، انتخاب نخست‌وزیر است که با مشکلات و حواشی فراوانی همراه است و دومین موضوعی که در مستند امتحان به آن پرداخته شده نمازجمعه رهبر معظم انقلاب در سال ۱۳۶۶ و اتفاقات حول آن است.

مراحل تحقیق و پژوهش مستند امتحان به دلیل استواری ساختار آن بر پایه مستندات تاریخی، یک‌ سال به طول انجامیده است. این مستند در سال ۱۳۹۶ کلید خورد و نهایتاً پس از دو سال مهر ماه ۱۳۹۸ آماده نمایش شد. کارگردان امتحان تأکید کرد که این مستند به‌صورت کامل بر پایه اسناد تاریخی و تصاویر آرشیوی از دهه ۱۳۶۰ تهیه شده است.

سجاد ریاحی، کارگردان و مستندساز دربارهٔ جدیدترین اثر خود گفت: «مستند امتحان از این جهت حائز اهمیت است که تا پیش از این، اثر مستقلی حول اتفاقات دهه ۶۰ و ادعاهای مطرح‌شده مبنی بر وجود اختلاف‌نظر میان آیت‌الله خامنه‌ای و امام‌خمینی(ره) تولید نشده بود. مستند امتحان به دو حادثه تاریخی مربوط به دوران ریاست‌جمهوری آیت‌الله خامنه‌ای در دهه ۱۳۶۰ می‌پردازد. اولین چالشی که در این دوران مطرح می‌شود، انتخاب نخست‌وزیر است که با مشکلات و حواشی فراوانی همراه است؛ دومین موضوع هم نمازجمعه رهبر معظم انقلاب در سال ۱۳۶۶ و اتفاقات حول آن است. در ماجرای انتخاب نخست‌وزیر در سال ۱۳۶۴ رسانه‌ها چنین القا می‌کردند که بین امام خمینی(ره) و آیت‌الله خامنه‌ای اختلافاتی به وجود آمده است. این شائبه در سال ۱۳۶۶ نیز هم‌زمان با بیانات آیت‌الله خامنه‌ای در نمازجمعه بار دیگر قوت می‌گیرد. در این مستند سعی شده پیوند بین این دو اتفاق بازنمایی شود.» ریاحی خاطرنشان کرد: «ایده ساخت مستند امتحان از آنجا مطرح شد که شبهات زیادی در رابطه با اختلاف‌نظر امام‌خمینی(ره) و آیت‌الله خامنه‌ای در سطح رسانه‌های معاند بیان می‌شد اما از سوی رسانه‌های داخلی، پاسخ درخوری نسبت به این شبهات ایراد نشده بود و در این زمینه شاهد یک خلأ بودیم. بررسی این موضوع و یافتن جوانب پنهان ماجراهای دهه ۱۳۶۰ نیازمند انجام تحقیقات تاریخی بود. در همین راستا من همراه یک گروه پژوهشگر به مدت تقریباً یک‌ سال در مورد این سوژه تحقیق کردیم و در نهایت به یک طرح کلی رسیدیم.»

مستند امتحان تولید شده در خانه مستند و محصول سازمان هنری رسانه‌ای اوج است که در قالب یک اثر ۶۵ دقیقه‌ای به تهیه‌کنندگی مهدی مطهر تولید شده است و ۱۶دی‌ ماه ۱۳۹۸برای اولین‌بار در دهمین جشنواره مردمی فیلم عمار به نمایش درآمد.

عوامل

• نویسنده و کارگردان: سجاد ریاحی
• مجری طرح: علی منصوری
• تحقیق و پژوهش: سعید یوسفی‌نژاد و سجاد ریاحی
• گوینده متن: ناصر طهماسب
• تدوین: سجاد ریاحی
• مدیر تولید: محمد نوری
• تهیه‌کننده: مهدی مطهر

گفتاورد

سجاد ریاحی کارگردان مستند امتحان و علی منصوری مجری طرح این مستند در گفتگو با خبرگزاری فارس دربارهٔ این مستند گفتند:

• برای برخی مخاطبان جوان مستند «امتحان» که از وقایع سیاسی صرفاً دهه هشتاد و سال ۱۳۸۸ را به یاد دارند، این شائبه پیش می‌آید که آیا مستند «امتحان» نقد شخصیت آقای میرحسین موسوی است؟

منصوری: اگر ماجرای فیلم را به‌صورت داستان یک‌خطی عنوان کنیم، دربارهٔ شخصیتی است که نظر و سلیقه متفاوتی دارد اما شرایط و محیط و افراد، نظر دیگری دارند و قهرمان ما (آیت‌الله خامنه‌ای) نهایتاً آن را می‌پذیرد. داستان مظلومیتی که با پیش‌شرط‌هایی وارد مسیر می‌شود اما با رضایت، نظر خود را تغییر می‌دهد و با حالتی تراژیک شرایط را می‌پذیرد. این شخصیت پایان درخشانی دارد و بعداً رهبر انقلاب اسلامی می‌شود.

اگر ماجرای ۸۸ رخ نمی‌داد، فیلم وجه آموزنده‌تری داشت و برداشت سیاسی از آن نمی‌شد. نیت ما نقد میرحسین موسوی نبود، مسئله ما این بود که قهرمان مستند ما و شخصیتی که مدنظرمان است، در برخورد با تنگناها چطور خودش را نشان می‌دهد و چگونه محک می‌خورد؟ اینجا صرفاً اختلاف نظر و سلیقه مدیرتی مطرح است نه تخطئه کردن، وگرنه اگر رویدادهای بعد از ۸۸ مدنظر بود، مستند می‌توانست غلیظ‌تر باشد. به همین دلیل، مستند «امتحان» یک مواجهه تاریخی است. الان هم اگر کسی بدون پیش‌داوری فیلم را ببیند، چنین برداشتی خواهد داشت. همان‌طور که امام هم در آن مقطع اشخاص را نمی‌دید، بلکه جریان را مدنظر داشت و برای هم‌دلی و هم‌گرایی و حفظ وحدت کشور، یک جایی از شاگردش می‌خواهد عقب‌نشینی کند و دیگران پیشروی کنند.

«امتحان» فیلم مستندی است که فضای دراماتیک دارد، قهرمان و ضد قهرمان دارد و پایانش با اینکه در ظاهر راضی کننده است، اما تراژیک است.

دغدغه اصلی ما پرداختن به شخصیت آیت‌الله خامنه‌ای بود و اینکه ایشان چه شایستگی‌هایی داشتند که از بین شاگردان حضرت امام، به عنوان جانشین انتخاب می‌شوند. چه چیزی از خودش نشان داده که شایسته رهبری انتخاب شدند. «امتحان» فیلم مستندی است که فضای دراماتیک دارد، قهرمان و ضدقهرمان دارد و پایانش با اینکه در ظاهر راضی کننده است، اما تراژیک است.

ریاحی: پیش از تولید فیلم، با پژوهشگران و تاریخ‌دانان از جمله آقای حسن روزی‌طلب مشورت کردیم. ایشان گفت این فیلم شما هیچ ارتباطی به وقایع ۸۸ ندارد، بنابراین تلاش این بود که به این سمت نرویم و نگوییم اختلافات از آن زمان به سال ۸۸ کشیده شده است. در مورد ایده فیلم هم آن زمان با آقای منصوری در مؤسسه کاظمیون کار پژوهشی انجام می‌دادیم و به ذهنمان رسید که دربارهٔ رهبری کار تولید کنیم. موضوع فیلم به سال ۶۴ بازمی‌گردد دربارهٔ انتخاب نخست‌وزیر از سوی آیت‌الله خامنه‌ای. موضوع دوم که به آن پرداخته می‌شود به یکی از خطبه‌های سال ۶۶ بازمی‌گردد که امام نکته‌ای را دربارهٔ آن می‌گویند و چنین تلقی می‌شود که امام و آقای خامنه‌ای اختلاف نظر جدی دارند.

• مستند شما کاملاً بر اساس نریشن و تصاویر آرشیوی پیش می‌رود. دسترسی به آرشیوهای تاریخی به ویژه دهه ۶۰ چقدر امکان‌پذیر است؟

منصوری: از آن دهه، آرشیو تصویری بسیار اندک است اما تاریخ شفاهی و مکتوب‌ها بسیار خوب و قابل توجه است.

ریاحی: از لحاظِ اینکه بخواهیم متن و ماجرا را تصویری کنیم، کار دشواری است و زمان می‌برد و باید برای رسیدن به آرشیو مرکزی که در صدا و سیما است، مسیر دشواری را رفت، البته با حضور سازمان اوج و خانه مستند دسترسی راحت‌تر شده است.

• با توجه به اینکه سوژه ملتهبی را برای ساخت مستند انتخاب کردید، آیا دچار خودسانسوری هم شدید؟ مثلاً مجبور باشید فیلمی را بخاطر ملاحظاتی حذف کنید؟

ریاحی: هر آرشیوی که فکر می‌کردم باید باشد، از آن استفاده کردم، مگر ملاحظه فنی باشد و زمان را در نظر بگیریم. ما در واقع کار را با خانه مستند آغاز کردیم و حساسیت آن را می‌دانستیم و به این هم اشراف و اعتقاد داشتیم که حرفی نمی‌زنیم که به ضد خودش تبدیل شود. وقتی هم که «امتحان» دیده شد، توسط افراد و مسئولان مختلف، کلیت کار تأیید شد و نکته خاصی دربارهٔ آن نبود.

دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای نقش مؤثری در معرفی حضرت آقا ایفا می‌کند، آن‌ها در بخش مکتوب پیش‌تاز هستند اما در بخش رسانه‌ای کاستی‌هایی وجود دارد.

منصوری: دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای نقش مؤثری در معرفی حضرت آقا ایفا می‌کند، آن‌ها در بخش مکتوب پیشتاز هستند اما در بخش رسانه‌ای کاستی‌هایی وجود دارد و گاهی کارهای تولیدی فاقد استقبال گرم همراه با تهییج است. البته که ملاحظات هم به جا است و اگر آن اتفاق درست روایت، بیان و فهم نشود، باید قدری دست به عصا راه رفت و می‌توان با هماهنگی و مدیریت متمرکزتر آن را جلو برد.

ریاحی: مستندهای «غیررسمی» و «در لباس سربازی» استارت کار را زده‌اند و به مرور فضا بازتر می‌شود.

• دیدگاه سمپات آقای موسوی به مستند چگونه است؟ آیا بازخوردی داشته‌اید؟

ریاحی: اشتباهی که ممکن است در روایت فیلم پیش بیاید این است که فکر می‌کنند ما دنبال روایات اختلاف آقا و میرحسین موسوی بودیم، درحالی‌که فیلم ما روایت امام و آقای خامنه‌ای است. آقای موسوی هم به دلیل جایگاه نخست‌وزیری وارد فیلم می‌شود و اختلاف امام و آقا بر سر تعیین فرد برای این جایگاه است.

اشتباهی که ممکن است در روایت فیلم پیش بیاید این است که فکر می‌کنند ما دنبال روایات اختلاف آقا و میرحسین موسوی بودیم، درحالی‌که فیلم ما روایت امام و آقای خامنه‌ای است.

هنوز نگاه‌های افرادی که سمپات آقای موسوی هستند به دست ما نرسیده است. ما سعی کردیم منصفانه برخورد کنیم و از لحاظ تصویری هم فضای محترمانه آقا و آقای موسوی را گنجاندیم تا منصفانه به این قضیه تاریخی نگاه کنیم.

شاکله اصلی و ساختار اصلی ما بر اساس جمله امام است که می‌فرماید «امتحان خواهید شد و در امتحان هستید. از من طلبه تا تمام افراد این مملکت و تمام افراد بشر و تمام انبیا و اولیا، همه در معرض امتحان‌اند، به ادعا و گفتار رها نمی‌شوند»؛ جمله‌ای که مستند با آن آغاز می‌شود و پایان می‌یابد.

منصوری: حضرت آقا نامه‌ای به امام می‌نویسند که اگر ممکن است حکم کنید تا حجت شرعی برای انتخاب نخست‌وزیر داشته باشم. اما امام حکم نمی‌دهد و ملاحظاتی دارد و می‌خواهد انتخاب با رئیس‌جمهور باشد. این فیلم در واقع نوع مواجهه با ولایت را نشان می‌دهد که چگونه باید باشد و وقتی مخالف دیدگاهی هستی، نظراتت را مطرح کنی اما در نهایت با اینکه گمان می‌کنی غلط است، اما چون به فرد بالاتر اعتقاد داری، از آن راه پیش می‌روی و خدا در نهایت تو را عزیز می‌کند. می‌خواستیم از این اتفاق درس بگیریم و نظر و فهم خود را بالاتر از نگاه مشرف ندانیم، چون منفعتی هم ندارد. برخی که عمیق فیلم را دیدند، این را درک کردند و گفتند نمی‌توان با ولی فقیه چنین رفتار کرد و تخصص خودمان را کنار بگذاریم. پس چه نسبتی باید با ولی فقیه داشته باشیم؟ اینجا هم آقای موسوی موضوعیت ندارد، بلکه انتخاب او مسئله است.

• این احتجاج و استدلال را چگونه در مستند بارز کردید؟

منصوری: قهرمان فیلم ما اختلاف‌افکنی نمی‌کند و کلمه‌ای دربارهٔ انتخاب نکردن نخست‌وزیر بیان نمی‌کند. فضا را طوری مدیریت می‌کند که فقط افراد نزدیک می‌دانند نخست‌وزیر قرار است تعیین شود و آن را رسانه‌ای نمی‌کند؛ یعنی دوقطبی درست نمی‌کند. استدلال می‌کند، مسیر گفت‌وگوها پیش می‌برد اما راه را برای امام جامعه نمی‌بندد.

امام هیچ موقع دست آیت‌الله خامنه‌ای را دربارهٔ انتخاب نخست‌وزیر نبستند و تصمیم را بر عهده رئیس‌جمهور گذاشتند. او می‌توانست طبق دیدگاه شخص خود عمل کند یا طبق دیدگاه ولی فقیه. امتحان اینجا شکل می‌گیرد.

ریاحی: امام هیچ موقع دست آقا را در مورد انتخاب نخست‌وزیر نبستند. امام می‌فرمایند در شرایط فعلی سیاسی کنونی مصلحت نیست که نخست‌وزیر تغییر کند اما هر طور که رئیس‌جمهور نظرش است، عمل کند. و بار دوم که آقا از امام حجت شرعی و حکم می‌خواهند، امام حکم نمی‌کند و باز تصمیم را بر عهده رئیس‌جمهور می‌گذارد. او می‌توانست طبق دیدگاه شخص خود عمل کند یا طبق دیدگاه ولی فقیه. امتحان اینجا شکل می‌گیرد. رهبر جامعه مصلحتی می‌بیند که شاید بقیه نبینند و ندانند.

• گزینه مدنظر آیت‌الله خامنه‌ای هم در مستند مطرح می‌شود؟

ریاحی: مطرح نکردیم که گزینه‌های آیت‌الله خامنه‌ای چه کسانی بودند. به چند دلیل، از جمله این که زمان فیلم را طولانی می‌کرد و فیلم را به سمت دیگری می‌برد. ملاحظات حال را هم داشتیم تا شخصی بولد نشود. منصوری: مسئله فیلم اختلاف نظر دو شخصیت است.

• اختلاف‌نظر دربارهٔ گزینه بوده است دیگر؟

منصوری: دربارهٔ «گزینه» نیست، دربارهٔ «رویکرد» است. آن زمان حضرت آقا چند گزینه مدنظر داشتند، مانند مرحوم پرورش. اما رویکرد مستند دربارهٔ اختلاف رویکرد است. شاید یکی از دلایلی که مخاطب ۶۵ دقیقه مستند را تا پایان می‌بیند، این است که دنبال اسامی و افراد نبودیم، بلکه بیان اختلاف نظر و یافتن رویکرد درست اقتصادی و … مطرح بود. کسانی که صادقانه در موقعیت امتحان قرار می‌گیرند، در هر شکل پیروز از امتحان بیرون می‌آیند. اینجا، هم امام پیروز است، هم آیت‌الله خامنه‌ای.

• از جاذبه‌های مستند، صدای آقای ناصر طهماسب به عنوان گوینده متن است. از ابتدا ایشان را مدنظر داشتید یا چون در مستندهای دیگر شنیده و دیده بودید، به این انتخاب رسیدید؟

ریاحی: ما مستند را سال ۹۷ ساختیم و آن زمان آقای طهماسب اینقدر در حوزه مستند فعال نبود، استدلال ما این بود که صدای ایشان می‌تواند قصه بگوید و با تعلیق هم آن را بگوید. چون صدای ایشان تخت نبود. یکی از چیزهایی که می‌تواند فیلم مستند را جذاب کند، فیلمنامه داشتن است و از ساختار فیلمنامه داستانی استفاده کردیم که نقطه اوج و فرود و … دارد. دربارهٔ آرشیو هم سعی کردیم آرشیوها کیفیت‌های مناسب داشته باشد. یکی از آرشیوها، خطبه‌ای از نماز جمعه آیت‌الله خامنه‌ای است که برای اولین بار منتشر می‌شود. تیتر برخی روزنامه‌ها هم برای نخستین بار است در مستند آمده تا کارکرد خودش را داشته باشد.

یکی از آرشیوهای مستند «امتحان»، خطبه‌ای از نماز جمعه آیت‌الله خامنه‌ای است که برای اولین بار منتشر می‌شود. تیتر برخی روزنامه‌ها هم برای نخستین بار است در مستند آمده تا کارکرد خودش را داشته باشد

منصوری: آقای ریاحی یک سال کار پژوهشی انجام دادند و حتی هنگامی که فیلم به خروجی نهایی نزدیک شده بود، یک بار دیگر آن را از نو جلو بردند. این صبوری ایشان و عمق و دقت و مشورت‌گیری کم‌نظیر بود.

ریاحی: قرار بود این فیلم مصاحبه داشته باشد، فهرست مفصلی تهیه کردیم و حدود یک سال پیگیری کردیم اما فقط سه - چهار از جمله احمد توکلی، بادامچیان و حائری شیرازی آمدند؛ بنابراین هدفی که مدنظر بود محقق نشد و مجبور شدیم کل راف‌کات اولیه را کنار بگذاریم و کار را به سمت آرشیو بردیم.

منصوری: دربارهٔ آقای طهماسب هم باید از ایشان تشکر کنم که متن طولانی کار را با حالت‌های مختلف تغییر لحن، استادانه انجام دادند و با فهم هنری خودشان به روایت داستانی فیلم کمک کردند. ایشان در این مستند علاوه بر گفتار متن و داشتن نقش راوی، به جای همه شخصیت‌ها صحبت می‌کند که کار دشواری است. جالب اینکه آقای طهماسب دفعه اول هم از پذیرش گفتار متن امتناع کردند اما با خواهش دوستان، پذیرفتند.

• به عنوان نکته پایانی صحبت خاصی دارید؟

منصوری: در عالمِ کسانی که معصوم نیستند، معمولاً الگوی تعامل و ولایت‌پذیری در اختلافات را نداشتیم اما فکر می‌کنم توانستیم نوع مواجهه صحیح را بیان کنیم و از این خیلی خوشحالم. من «امتحان» را خیلی دوست دارم و توصیه می‌کنم این مقطع تاریخی از این زاویه روایت شود و از آقای ریاحی بابت انتخاب آن و انجامش سپاسگزارم. همچنین به کسانی که این فیلم را دیدند، فیلم «هدایت‌الله» را هم ببینند. این مستند معرفی آقای هدایت‌اللّه بهبودی نویسنده کتاب «شرح اسم» دربارهٔ مقام معظم رهبری است.

ریاحی: این مستند سال ۹۸ اکران شد و جایزه گرفت اما بعد از آن، شهادت حاج قاسم پیش آمد، بعدش هم کرونا و بعد هم انتخابات بود، تا اینکه بالاخره منتشر شد. امیدوارم مخاطبان از نتیجه کار راضی باشند.

پیوند به بیرون

• امتحان؛ روایت تاریخ ناگفته با پیامی ناشنیده
• واقعیت‌هایی که بی‌بی‌سی تحریف کرد/ مستند «امتحان» وقایع سیاسی را بدون اغراق بیان می‌کند+ فیلم
• پخش مستند «امتحان» درباره چالش بزرگ سیاسی دهه ۶۰ آغاز شد